Bauxite Việt Nam

Thái Hạo

1-11-2025

1. Để chứng minh rằng thủy điện không những hoàn toàn không gây lũ lụt mà còn giúp “giảm bớt nước tràn xuống hạ lưu”, một vị tiến sĩ (?) đã làm thí nghiệm như trong hình. Thí nghiệm được mô tả như sau:

“Cái cốc pha lê trắng là hồ thuỷ điện. Vòi nước là mưa. Sàn màu đen là vùng hạ lưu của đập thuỷ điện.

Khi vòi nước bắt đầu chảy (trời bắt đầu mưa) cốc nước chứa toàn bộ nước chảy từ vòi, chỉ đến khi cốc nước đã đầy thì nước mới tràn qua miệng cốc xuống sàn, làm ướt sàn và tạo ra dòng nước chảy dưới sàn, khi ấy lượng nước chảy xuống sàn chỉ đúng bằng lượng nước chảy từ vòi vào cốc nước.”

Là một người không có chuyên môn về ngành thủy văn nhưng với quan sát thực tế và kiến thức vật lý phổ thông, tôi thấy thí nghiệm này không phản ánh đúng bản chất của thủy điện cũng như tính chất của dòng nước lũ trong trường hợp có và không có thủy điện.

2. Đầu tiên, thí nghiệm này mô tả không đúng về mưa và đập thủy điện cũng như cách mà thủy điện vận hành.

a) Về mưa. Mưa không phải chỉ là một vòi nước như trong mô tả, nó được phân bố trên một diện rộng, gọi là lưu vực, có thể lên đến hàng nghìn km². Vì thế, mưa không “rót” xuống tại một điểm, nó là từng hạt nhỏ và rải trên diện rộng. Mà như chúng ta biết, trên cái lưu vực rộng lớn ấy, mưa thì nơi lớn, nơi nhỏ, lại rớt trên những vị trí và địa hình khác nhau, chảy vào các nhánh sông, suối cũng khác nhau. Thành ra, khi chảy về hạ du, chúng không chảy cùng lúc, không về cùng lúc. Ví dụ như ở Huế, có dòng đến trước, dòng đến sau, dòng nhỏ dòng lớn, đến sớm đến muộn. Vì thế, lũ (tự nhiên) được phân tán, trải dài và tiêu dần trên trục thời gian đến – đi.

b) Như đã nói ở (a), nước mưa phân bố trên một địa hình rộng, và chảy về hạ du theo thời điểm khác nhau. Nhưng khi có đập thủy điện thì hoàn toàn khác: tất cả các nhánh sông suối trên lưu vực này đều tập trung lại một điểm, đầy lên ở một thời điểm, và xả xuống cùng lúc.

Hãy hình dung như sau: khi bạn tưới cho chậu cây cảnh của mình bằng cái vòi phun mưa, trong vòng 5 phút, với tổng lượng nước là 10 lít, nó khác hẳn với việc cũng cái vòi ấy và lượng nước đó nhưng bạn xả vào một cái xô rồi sau đó giơ cao lên và xối thẳng vào chậu cây cảnh. Tình hình là nước không những không kịp ngấm mà còn làm xói lở chậu cây, bắn tung tóe ra ngoài… Thủy điện là một cái xô như thế, tất nhiên cái xô này không chỉ có 10 lit nước!

c) Điều vừa nói ở (b) liên quan đến cái gọi là “thủy văn động học”. Cũng một xô nước ấy, nếu bạn hạ thấp xuống và nghiêng từ từ rồi đổ ra, khác hẳn với việc đưa nó lên cao và đổ ập xuống.

Độ cao và khối lượng nước sẽ tạo ra lực lớn nhỏ khác nhau. Càng cao, vận tốc càng lớn. Các bạn có thấy người ta dùng nước để cắt những tấm kim loại dày không? Nó cắt được bởi vì áp suất và vận tốc nước quá lớn. Kim loại còn bị cắt đứt như cắt bánh thì đất đai và sườn núi có nghĩa lý gì? Chính vì thế mà xói mòi và sạt lở ngày càng nhiều, càng lớn.

3. Thêm nữa, thủy điện không hoạt động như trong cái thí nghiệm này, nó không để cho nước tràn một cách tự nhiên, nó xả, tức là tống nước ra càng nhanh, càng mạnh thì càng tốt, để bảo vệ đập.

Và có thể nó không chỉ xả một lần. Bằng chứng là có khi nước đã rút, lũ đã hạ đỉnh ở hạ du nhưng bỗng lại đột ngột dâng cao trở lại, vì thủy điện xả lần 2, lần 3. Nó tạo ra nhiều đỉnh và duy trì trong thời gian dài. Điều này gây thiệt hại khủng khiếp.

Có những ngôi làng đột ngột bị cuốn phăng đi giữa đêm, không phải vì mưa làm cho lũ chảy về, mà vì người ta đổ cái xô nước hàng nghìn m³ trong 1 giây từ trên cao xuống đầu. Nếu để nước mưa chảy tự nhiên thì nước sẽ dâng từ từ, êm ái, luồn lách mà chảy đi. Còn nếu đổ nước kiểu ấy thì tan hoang.

Một điều cũng cực kỳ quan trọng nữa, là không phải chỉ một thủy điện, mà thực tế cho thấy, trên cùng lưu vực có thể đang có nhiều thủy điện, và chúng xả có khi cùng lúc. Một “quả bom nước” đã khủng khiếp, hàng chục quả bom nước thì sẽ thế nào?

4. Đập thủy điện có thể có tác dụng hạn chế lũ, điều tiết lũ, nhưng chỉ trong điều kiện là nó (chúng) phải còn đủ dung lượng để chứa nước mưa. Nhưng thực tế không như vậy, nó luôn ở trạng thái đầy hoặc gần đầy, vì thế cái tác dụng ấy bị hạn chế, thậm chí triệt tiêu. Ngược lại, trong tình huống đó, nó khiến cho lũ đến đột ngột hơn, mạnh hơn và cao hơn và có thể kéo dài hơn.

Đó chỉ là mới nói về riêng chuyện tác động đến lũ lụt. Còn rất nhiều vấn đề khác nữa. Thủy điện là ngăn sông, cắt đứt mạch nước của tự nhiên. Vì thế, đáng ra nước mạch cứ quanh năm âm ỉ chảy về suối về sông, nuôi dưỡng toàn bộ hạ du, thì mùa khô/mùa hè, thủy điện làm cho khô kiệt, gây nên nạn hạn hán. Mùa mưa thì thấy rồi. Vì thế, nó làm cho khô thì khô hơn, mưa thì lũ nhiều hơn, lớn hơn, tàn khốc hơn.

Cả một hệ sinh thái bị biến dạng, tiêu diệt, nhiều vùng không còn nước sinh hoạt, không thể sản xuất nông nghiệp. Những dòng sông dòng suối quanh năm rì rầm chảy, nay bỗng cạn trơ đáy, cây cối, muông thú mất nơi sinh sống, cả một chuỗi sự sống bị phá hủy…

Làm thủy điện (nhất là thủy điện cóc, thủy điện vừa và nhỏ) với số lượng lớn (Quảng Nam có tới khoảng 40 thủy điện, nguồn khác cho biết là 80 nếu tính cả những cái đã được cấp phép nhưng chưa triển khai hoặc chưa khai thác), chúng đã tàn phá một diện tích rừng rất lớn. Khi làm thủy điện, không những cây cối bị chặt để thi công và mở đường, mà nước dâng cũng khiến rừng bị ngập và chết. Mà rừng lại vốn là tấm đệm giảm lũ, nuôi nấng khí hậu và mạch nguồn. Hậu quả chồng lên hậu quả, có thể hàng trăm năm chưa thể khắc phục được.

Thủy điện có giá trị đối với “an ninh năng lượng”, nhưng các thủy điện nhỏ không thật sự đóng góp nhiều vào vấn đề này trong khi vì có quá nhiều nên đã gây nên những hậu quả to lớn khắp đất nước.

Đã đến lúc cần quy hoạch lại mạng lưới này, xóa bỏ những thủy điện cóc, đình chỉ những thủy điện bất hợp lý, chuyển dần sang nguồn năng lượng sạch (ví dụ, EVN không có lý do chính đáng nào để hạn chế người dân lắp điện mái nhà). Phải tính tới bài toán tổng thể, hài hòa lợi ích giữa doanh nghiệp và người dân. Không thể cứ “quýt làm cam chịu” mãi được.

Các nhà khoa học, thay vì đi làm những cái thí nghiệm “rất chi là này nọ” như trên, hãy dùng kiến thức được học mà phân tích và lý giải một cách trung thực, chỉ ra lợi hại một cách thẳng thắn. Đó là trách nhiệm và đạo đức nghề nghiệp, điều mà tôi nghĩ bất kỳ ai cũng nên có một chút trong mình. Bằng không, quý vị hãy mang cả gia đình đến bên dưới những cái đập thủy điện mà sinh sống, lúc ấy kiến thức sẽ được đánh thức chăng?

T.H.

Tác giả gửi BVN

Trao đổi

Trần Hoàng

Thủy điện ở Huế và Quảng Nam có thật sự giúp điều tiết lũ hay lại làm cho lũ hạ du nghiêm trọng hơn? Nếu không có thủy điện thì mưa xuống nước tự lan ra nhiều hướng, còn khi có thủy điện thì nước bị gom lại và xả theo vài hướng có kiểm soát. Vậy rốt cuộc thủy điện đang lợi hay hại?

Về lý thuyết, thủy điện có thể hỗ trợ giảm lũ nếu hồ dành đúng dung tích phòng lũ và vận hành xả sớm, xả chủ động.

Nhưng thực tế ở miền Trung (Huế – Quảng Nam) đa số thủy điện được thiết kế ưu tiên phát điện, dung tích phòng lũ nhỏ, nên rất dễ xảy ra tình trạng: giữ nước cao để chạy điện, đến khi mưa lớn mới xả đột ngột. Khi xả dồn như vậy, nước bị tập trung thành một luồng chảy rất mạnh, khiến lũ ở hạ du nặng hơn so với tự nhiên.

Không có thủy điện: nước mưa lan tự do theo nhiều hướng, được phân tán bởi rừng, suối, địa hình → đỉnh lũ thấp hơn.

Có thủy điện: nước tập trung về hồ, rồi xả qua vài cửa chính → chỉ cần vận hành sai thời điểm là tạo xung lực lũ nhân tạo.

Kết luận: Thủy điện không tự gây lũ, nhưng có thể biến lũ thành thảm họa nếu ưu tiên điện hơn an toàn và xả sai thời điểm. Thà giảm mực nước hồ trước mùa mưa (dù có thiếu điện) còn hơn chấp nhận rủi ro lũ quét gây thiệt hại lớn cho hạ du.

Phan Minh

Ngày xưa chưa có thuỷ điện Trị An đồng ruộng quê tôi năm nào cũng ngập không ít thì nhiều (ruộng nhà tôi ngập dao động từ 1-2m nước) nên mùa này không ai dám cấy mà phải đợi nước rút mới dám cấy. Từ ngày có Thuỷ điện Trị An đến giờ không bao giờ biết ngập là gì dù cho họ có xả lũ lúc mưa nhiều nhất. Có thể là ông ấy [Ca Vu Thanh] giải thích nghe không hợp lý lắm nhưng 40 năm nay đồng ruộng quê tôi không ngập là có thật, có điều là không có phù sa mùa lũ nên ruộng cũng không tốt như ngày xưa.

Thái Hạo

Như tôi biết, lũ tự nhiên không chỉ có tiêu cực (cái tiêu cực của nó nếu có thì đã được thích nghi phần lớn trong tiến trình lịch sử của cư dân: như chọn chỗ cao ráo để ở, chọn nơi thích hợp để trồng cấy), vì thế, ngược lại, nó còn những giá trị lớn về phù sa, về môi trường, về thủy sinh, động vật và cân bằng sinh thái...

Phan Minh

Thượng nguồn phá rừng tạo đất trống đồi trọc như mái tole mưa là nước chảy xuống cái ào, hạ nguồn thì bê tông hoá không chừa chỗ cho nước ngấm vào lòng đất nên càng chống ngập thì càng ngập nặng. Trong tình trạng này thì những hồ chứa nước của đập thủy điện, thuỷ lợi chứa phần lớn nước điều tiết lại để hạ lưu đỡ ngập hơn chứ không phải là ngập nhiều hơn.

Phạm Quang Phước

Phan Minh, trường hợp của hồ thủy điện Trị An thì khác rồi, với lại ở khu vực miền Nam này lượng mưa không như ngoài Trung, địa thế ngăn làm đập Trị An cùng với hạ lưu sông cũng không giống miền Trung và khu vực Tây Bắc.

Cỏ May

Phan Minh, sông suối ở Miền Nam hoàn toàn khác với miền Trung. Miền Trung địa hình dốc nhưng lại ngắn, mưa lại dai dẳng hơn. Và hơn nữa riêng Quảng Nam có đến 42 thủy điện lớn nhỏ thì rừng nào chịu cho nổi.

Hồ Tấn Chính

Phan Minh, nếu vậy, tại sao "nhân loại" không chuyển đổi chức năng chính của thủy điện là sản ra điện năng để kiếm tiền cho chủ doanh nghiệp, thành chức năng của thủy lợi để phục vụ dân sinh như phục vụ canh tác nông nghiệp... và nay là điều tiết phòng chống lũ? Hãy xả nước lúc vào mùa hè khi dòng sông khô cạn, xả nước vào đầu mùa mưa để sẵn sàng đón lượng mưa về trong mùa mưa, xả lũ trước vài ngày thậm chí cả tuần trước dự báo một đợt lũ lớn. Đó là bản chất vấn đề. Nếu chúng ta tránh né thì hoặc chúng ta thiếu hiểu biết hoặc bao che, thậm chí ngụy biện. Vâng, chỉ đơn giản thế thôi.

Phạm Văn Quyến

Phan Minh, tôi lại nghĩ tùy nhân vật quản lý hồ thủy điện. Nếu họ làm như tôi nói thì làm sao ngập lụt được. Giờ chỉ phụ thuộc vào cái tâm của người có trách nhiệm thôi.

Trương Công Tố

Những vấn đề về khoa học xã hội, mình thấy anh [thái Hạo] đúng và sâu sắc. Hồ chứa nước thủy lợi hiện đại mà thế giới đã nghiên cứu và ứng dụng từ hơn 200 năm nay, là vấn đề khoa học kỹ thuật rất phức tạp. Không phải nhìn qua mà hiểu được rõ về tích nước, xả nước, cột nước, áp lực, thuỷ tĩnh thủy động, tiêu năng… Như trên bài viết anh nhận định nước trên cao xả xuống có áp lực (như cách cắt thuỷ lực) là sai, cột nước dù cao đến đâu, khi xả khỏi hồ đều phải có công trình TIÊU NĂNG để nó hết áp lực.

Về nhiều nội dung liên quan bộ môn này, anh chỉ cần trò chuyện với ai đó là bạn anh –  mà phải là người học chuyên ngành này thật sự – thì họ sẽ cắt giải thêm nhiều vấn đề sát thực. Cám ơn anh! 

Nguyễn Hải Minh

Nước rót vào cái cốc một lượng đều không đổi (đó là lượng nước nhỉ ra từ các khe suối ở thượng nguồn – khi ko mưa). Thí nghiệm đúng trong trường hợp ko mưa, cái cốc mất rất nhiều thời gian để đầy/gần đầy. Lúc này việc xả nước có thể điều tiết thủy lợi. Khi có mưa thì nước trên diện rộng ập vào cái cốc. Nếu không xả lũ để chảy tự nhiên về hạ lưu thì thí nghiệm ấy vẫn đúng. Nước sẽ dâng lên từ từ. Nhưng lúc này nó phải đổ đi thay vì chờ đầy cả tháng. Vì vậy ở hạ lưu hứng đủ cả lũ lụt và thủy hại cùng lúc.

Phan Thanh Nam

Đập thủy điện về nguyên lý có thể để hồ chứa đầy thì nó tự tràn, nhưng trong thực tế xây cái đập như vậy tốn kém quá, để đầy tự tràn sẽ vỡ đập nên phải xả trộm khi hồ quá tải, xả trước mà trời không mưa như dự kiến không đủ nước để vận hành trong thời gian dài thì thất thu. Xóa sổ 1 vài làng dưới hồ chứa thì cty cũng không mất gì, đi làm từ thiện cho những người còn sống có khi còn được tiếng thơm.

Tô Văn Lộc

Đúng đấy, các thủy điện nhỏ, từ việc xây dựng đến việc quản lý điều tiết thường không chặt chẽ. Trong quá trình xây dựng, việc chặt cây, đào lấp không hợp lý đã làm hư hỏng môi trường sinh thái rồi. Chưa nói đến việc tính toán kỹ lưỡng để lượng nước chứa trong hồ sao cho an toàn... rất nhiều điều cần phải xem xét. Trên thực tế ta thấy tác hại là làm nguy ngập khi mưa to và dài ngày. Theo tôi, ta cứ đề nghị chính phủ phải thực sự quan tâm, xem xét nhất là rất nhiều các nhà máy thủy điện nhỏ trên cả nước, để đảm bảo an toàn về lâu dài.