Bauxite Việt Nam

BBC

Công dân Việt Nam sẽ được chấm điểm và xếp hạng, căn cứ vào đó để xem xét các hình thức ưu đãi hoặc không được ưu đãi. Dự thảo Nghị quyết này, với tên gọi "phát triển công dân số", đang được Bộ Công an Việt Nam "lấy ý kiến nhân dân" từ nay đến hết ngày 31/12/2025. 

Mục tiêu của việc này là để "phát triển ứng dụng dữ liệu về dân cư, định danh và xác thực điện tử" trong giai đoạn chuyển đổi số 2022 – 2025, tầm nhìn 2030.

Theo dự thảo do Bộ Công an xây dựng, công dân số sẽ chia làm ba mức:

• Công dân số tích cực: 350 điểm tín nhiệm trở lên
• Công dân số cơ bản: 100 - 349 điểm 
• Công dân số chưa xếp hạng: dưới 100 điểm

Công dân "tích cực" sẽ được hưởng toàn bộ lợi ích, gồm giảm 10% thuế thu nhập cá nhân, thuế trước bạ khi chuyển nhượng bất động sản, thuế trước bạ đăng ký xe, thuế thu nhập cá nhân khi kinh doanh thương mại điện tử, thuế giá trị gia tăng khi mua hàng online hoặc thanh toán không dùng tiền mặt.

Công dân "cơ bản" chỉ được miễn, giảm lệ phí khi thực hiện thủ tục hành chính.

Dự thảo không quy định công dân "chưa xếp hạng" thì có chịu hình phạt gì hay không.

Một số điểm trong đề án này được cho là tương đồng với Hệ thống Tín nhiệm Xã hội của Trung Quốc. Mục tiêu của chính phủ Trung Quốc là nhằm nâng cao tính minh bạch cho công chúng, mặc dù nó cũng đóng vai trò là công cụ để chính phủ kiểm soát hầu hết mọi khía cạnh trong cuộc sống của người dân, theo các chuyên gia.

Việc tính điểm cho công dân dựa trên việc cập nhật dữ liệu, tần suất sử dụng dịch vụ số và các đóng góp cho cộng đồng số trên VNeID, nền tảng mà Bộ Công an đang muốn biến thành siêu ứng dụng quốc gia.

Theo đó, công dân sử dụng càng nhiều dịch vụ trực tuyến, tích cực đóng góp ý kiến các dự thảo, tham gia khảo sát, phản ánh kiến nghị trên môi trường số, càng được cộng nhiều điểm.

Công dân có điểm cao sẽ có nhiều ưu đãi đặc biệt về thuế, phí, dịch vụ, thủ tục hành chính, an sinh xã hội.

Theo đề xuất, công dân "tích cực" (350 điểm tín nhiệm trở lên) được giảm 10% với năm loại lệ phí trước bạ, thuế khoán khi giao dịch qua ứng dụng định danh quốc gia VNeID, gồm: thuế thu nhập cá nhân, thuế trước bạ khi chuyển nhượng bất động sản, thuế trước bạ đăng ký xe, thuế thu nhập cá nhân khi kinh doanh thương mại điện tử, thuế giá trị gia tăng khi mua hàng online hoặc thanh toán không dùng tiền mặt.

Dự thảo đề xuất công dân hoàn tất hồ sơ VNeID đạt 100% sẽ được 100 điểm; góp ý dự thảo văn bản pháp luật cộng 10 điểm, tương tác với đại biểu Quốc hội cộng năm điểm/lần.

Thực hiện thủ tục hành chính online cộng bảy điểm/lần; phản ánh kiến nghị cộng năm điểm/lần được tiếp nhận, xử lý thành công…

Một trong các lý lẽ của Bộ Công an khi cho ra đời mô hình đánh giá công dân này là để nhà nước "truyền thông chính sách và có một kênh chính danh, hai chiều để lắng nghe phản biện", qua đó "giải quyết gốc rễ vấn nạn tin giả".

Bộ Công an cho rằng việc xây dựng và phát triển ứng dụng định danh quốc gia VNeID thành một "siêu ứng dụng" nhằm mục tiêu tạo ra một mạng xã hội mà 100% người dùng được xác thực danh tính tuyệt đối (qua VNeID).

Việc chấm điểm dự kiến sẽ thực hiện thí điểm trước khi áp dụng rộng rãi.

Theo Bộ Công an, hơn 65 triệu tài khoản VNeID đã kích hoạt; sáu nhóm giấy tờ được đưa lên VNeID (18,7 triệu giấy phép lái xe, bảy triệu đăng ký xe); 25% người trưởng thành có chữ ký số; 90% người dân tham gia bảo hiểm có sổ sức khỏe điện tử; 100% bệnh viện, trung tâm y tế công, cơ sở giáo dục đại học thanh toán không dùng tiền mặt.

VNeID sẽ cung cấp ví điện tử quốc gia và dịch vụ thanh toán số; chữ ký số cá nhân; kho dữ liệu cá nhân; cấp địa email cho mỗi công dân. 

Bộ Công an cho hay điểm công dân số không áp dụng để xử phạt hay hạn chế quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, theo VnExpress.

Tuy nhiên, có ý kiến cho rằng việc ưu đãi cho những người hoạt động tích cực trên ứng dụng, bao gồm cả giảm thuế, cũng đồng nghĩa với hình phạt nhằm vào những người kém tích cực, hay "chưa xếp hạng". Lý lẽ này dựa trên logic chính quyền cần phải có nguồn thu để bù vào số tiền thu bị giảm do ưu đãi.

Ý kiến dư luận

Chụp lại hình ảnh: Ảnh chụp màn hình diễn đàn Reddit bình luận về việc xếp hạng công dân

Sau khi báo chí Việt Nam đăng tin về đề án này, đã có nhiều bình luận từ độc giả, trong đó nhiều ý kiến cho rằng nên chấm điểm cán bộ, công chức, đặc biệt là lãnh đạo, thay vì chấm điểm người dân.

Trên Facebook và Reddit, nhiều người cũng bày tỏ lo ngại hệ thống này "học theo Trung Quốc", người dân có điểm số thấp sẽ bị gây khó khăn trong đời sống, công việc.

Hệ thống này sẽ dẫn tới sự phân biệt đối xử đối với những người ít hoạt động trên VNeID, dù họ không làm gì vi phạm pháp luật.

Một số ý kiến lo ngại quyền tự do ngôn luận, tự do cá nhân, thông tin cá nhân sẽ bị ảnh hưởng.

Cũng có ý kiến phản bác các ý kiến trên, cho rằng hệ thống này chỉ khuyến khích dùng dịch vụ VNeID, điểm số liên quan tới mức độ sử dụng dịch vụ số trên nền tảng này, chứ không phải kiểm soát các khía cạnh khác của đời sống.

Cách đây nhiều năm, một ý kiến cảnh báo đáng chú ý từ một nhà khoa học về việc tính điểm công dân đã được truyền thông Việt Nam đăng tải.

"Hệ thống tính điểm công dân là một ứng dụng khoa học công nghệ cần phải tránh. Một sự đánh giá chỉ dựa trên những thước đo định lượng là một sự đánh giá nghèo nàn và nguy hiểm, nó đưa cái phong phú đa dạng của cuộc sống cho vừa khuôn của một bộ quy tắc," Giáo sư Phan Dương Hiệu, chuyên ngành mật mã học tại Đại học Limoges (Pháp), chia sẻ trên báo Lao Động vào năm 2019, đồng thời nói thêm rằng cần "tránh đi vào vết xe đổ của Trung Quốc".

Theo phân tích của Giáo sư Hiệu, để có một hệ thống đánh giá điểm thì cần có có hai vấn đề quan trọng là độ đo và cách thức đo.

Độ đo để định lượng điểm cao thấp và cách thức cùng phương tiện để thực hiện điều đó.

Cả hai vấn đề này đều sẽ có rất nhiều bất cập đối với hệ thống tính điểm công dân.

Với hệ thống tính điểm công dân, theo ông Hiệu, vấn đề là không có độ đo phổ quát để định nghĩa tường minh thế nào là một công dân tốt hay xấu.

Việc đánh giá phụ thuộc đáng kể vào quan điểm của người làm hệ thống tính điểm, tức là của chính quyền.

"Một sự tung hô vô nghĩa có thể được chấm điểm cao, nhưng một phát biểu thẳng thắn khác biệt, cần thiết cho sự tiến bộ của xã hội thì lại có thể bị hệ thống đánh giá là nói xấu nhà nước và bị cho điểm thấp."

"Chúng ta thử hình dung nếu hệ thống đó được thực thi trước Đổi Mới, thì sẽ khó mà có Đổi Mới, bởi những quan điểm đi ngược ý thức hệ lúc bấy giờ sẽ bị đánh điểm xấu; những người có tư tưởng đổi mới sẽ bị hệ thống tính điểm coi là xấu và vô hiệu hóa, còn ai quyết định Đổi Mới nữa", ông Hiệu bày tỏ.

Về mặt bản chất, đây chính là sự phân biệt đối xử, không khác gì một hình phạt cho công dân "chưa xếp hạng" hoặc công dân tích cực tham gia nhưng lại hay có ý kiến "khó nghe", dễ bị quy chụp là "chống đối có hệ thống".

Dù hệ thống tính điểm không quy định hình phạt, nhưng việc ban thưởng cho "công dân số tích cực" cũng có thể đồng nghĩa với hình phạt đối với công dân "chưa xếp hạng". Bởi lẽ, nhà nước phải tìm nguồn thu để bù vào khoản bị mất do ưu đãi. Ví dụ, bình thường nhà nước sẽ thu 30 đồng đối với ba công dân (mức thu bằng nhau: mỗi người 10 đồng); giờ đây, người "tích cực" sẽ được giảm ba đồng (chỉ nộp 7 đồng), người "cơ bản" sẽ được giảm 1 đồng (nộp 9 đồng), do đó nhà nước sẽ chỉ thu được 26 đồng. Nhà nước lúc đó có thể sẽ nâng mức thu cơ bản lên trên 10 đồng/người để không bị hụt thu.

Các hệ lụy nghiêm trọng khác của việc xếp hạng công dân là sự phân biệt đối xử trong chính sách, kiểm soát hành vi công dân, xúc phạm nhân phẩm công khai và có hệ thống.

Nhìn vào mô hìnhTrung Quốc

Năm 2019, báo South China Morning Post tại Hong Kong kể câu chuyện về nỗi truân chuyên của một công dân Trung Quốc bị xếp hạng xấu.

Ông David Kong, 47 tuổi, đã mất hơn 30 tiếng để đi công tác từ Bắc Kinh đến Trùng Khánh.

Nguyên nhân là vì ông bị đưa vào danh sách "mất uy tín" do không trả được khoản nợ tương đương khoảng 240.000 USD sau khi công ty xuất bản của ông thua lỗ.

Mặc dù hành trình đi từ Bắc Kinh đến Trùng Khánh chỉ mất khoảng 3 giờ nếu đi máy bay và khoảng 12 giờ nếu đi tàu nhanh, nhưng ông Kong không thể sử dụng hai phương tiện này do bị xếp hạng xấu.

Ngoài ra, việc bị gắn nhãn "mất tín nhiệm" cũng làm giảm cơ hội làm ăn và thu nhập của ông David, tạo vòng xoáy khó thoát khỏi nợ nần.

Ông David Kong nằm trong số khoảng 13 triệu công dân Trung Quốc, theo số liệu năm 2019, mất các quyền cơ bản như tự do đi lại do bị chính phủ chấm điểm uy tín thấp.

Không chỉ gặp khó khăn trong đời sống, những người này còn đối diện với sự xâm hại về nhân phẩm vì danh sách "công dân mất uy tín" được đăng tải công khai. Một chương trình trên WeChat thậm chí còn cho phép người dùng ở tỉnh Hà Bắc biết được những ai có hồ sơ tài chính xấu trong phạm vi bán kính 500 m, tương tự như ứng dụng phát hiện người nhiễm Covid xung quanh mình từng một thời được sử dụng.

Một địa phương khác thậm chí còn đi xa hơn – họ cài nhạc chuông dành cho người "mất uy tín" để mỗi lần gọi điện thì những người này biết rằng chính quyền sắp nói chuyện với họ.

"Chuyện này kinh khủng hơn ngồi tù, vì án tù dù sao cũng có thời hạn rõ ràng", ông David Kong nói.

Chính phủ Trung Quốc đã thực hiện thí điểm mô hình tín nhiệm xã hội giai đoạn 2014-2020.

Đây là một tập hợp các cơ sở dữ liệu ​​nhằm giám sát và đánh giá uy tín của các cá nhân, công ty và cơ quan chính phủ. 

Người hoặc cơ quan có điểm cao sẽ được thưởng, điểm thấp sẽ bị xử phạt hoặc trừng phạt.

Các cơ sở dữ liệu này được quản lý bởi Ủy ban Phát triển và Cải cách Quốc gia (NDRC), Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (PBOC) và hệ thống tòa án của nước này.

Hầu hết dữ liệu được thu thập từ các nguồn truyền thống như hồ sơ tài chính, hình sự và chính phủ, cũng như dữ liệu từ các văn phòng do chính phủ quản lý và các nguồn bên thứ ba như các nền tảng tín dụng trực tuyến. 

Chính phủ Trung Quốc cũng thử nghiệm thu thập dữ liệu thông qua video giám sát.

"Những người mất uy tín sẽ khó lòng tiến được bước nhỏ nào trong xã hội," cố Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường phát biểu vào năm 2018.

Hệ thống tín nhiệm xã hội tổng hợp điểm số cá nhân và doanh nghiệp sau khi thu thập, tổng hợp và phân tích dữ liệu từ nhiều nguồn khác nhau.

Đối với doanh nghiệp, ngoài hoạt động kinh doanh của chính mình, các công ty còn được yêu cầu cung cấp thông tin về đối tác và nhà cung cấp cho chính quyền địa phương và quốc gia. 

Hành vi xấu, độ tin cậy thấp và xếp hạng từ nhà cung cấp và khách hàng cũng sẽ ảnh hưởng đến điểm tín dụng của công ty.

Với cá nhân, bị xếp hạng tín nhiệm thấp đồng nghĩa với khả năng bị hạn chế vay vốn, đi lại bằng đường hàng không và đường sắt, cơ hội tiếp cận các chương trình giáo dục.

Theo một báo cáo do Phòng Thương mại châu Âu tại Trung Quốc công bố năm 2019, cơ chế khen thưởng của hệ thống này chưa phát triển bằng cơ chế trừng phạt.

Báo cáo cho thấy các biện pháp trừng phạt không chỉ giới hạn ở tiền phạt hoặc lệnh của tòa án, mà các công ty bị đưa vào danh sách đen có thể phải đối mặt với tỷ lệ kiểm tra cao hơn và các cuộc kiểm toán có mục tiêu, bị hạn chế khi chính phủ phê duyệt quyền sử dụng đất và giấy phép đầu tư.

Họ cũng có thể bị loại khỏi các chính sách ưu đãi như trợ cấp và giảm thuế, bị hạn chế trong đấu thầu công. 

Các cá nhân và công ty bị xếp hạng tín nhiệm thấp cũng sẽ bị nêu tên và bêu xấu công khai.

Số liệu từ Ủy ban Phát triển và Cải cách Quốc gia (NDRC) công bố tháng 7/2019 cho biết 2,56 triệu người đã bị hạn chế đi máy bay, 90.000 người bị cấm sử dụng dịch vụ đường sắt cao tốc và 300.000 người bị tòa án Trung Quốc đánh giá là không đáng tin cậy.

Mới đây, Trung Quốc lại ban hành thêm 23 điểm mới để củng cố hệ thống tín nhiệm xã hội đã được xây dựng hơn một thập niên.

Các điểm mới này không chỉ áp dụng cho cá nhân mà còn cho tổ chức, doanh nghiệp, và cơ quan nhà nước.

Đảng Cộng sản Trung Quốc và Văn phòng Tổng thư ký Quốc vụ viện công bố 23 điểm này vào ngày 31/3/ 2025 với mục tiêu "xây dựng một thị trường quốc gia thống nhất và thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội chất lượng cao".

Hệ thống thu thập dữ liệu từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm hồ sơ pháp lý, việc tuân thủ thuế và hành vi kinh doanh, và áp dụng cho cả cá nhân lẫn tổ chức. 

Mặc dù một số chương trình thí điểm địa phương từng thử nghiệm với điểm số cụ thể, chính quyền trung ương nhấn mạnh việc sử dụng "danh sách đen" và "danh sách đỏ" thay vì một thang điểm quốc gia thống nhất.

Những người chỉ trích hệ thống tín dụng xã hội của Trung Quốc nói rằng việc chính phủ cố gắng kiểm soát mọi khía cạnh trong cuộc sống của người dân là giống như những gì được mô tả trong tiểu thuyết Trại súc vật của nhà văn người Anh George Orwell.

Nguồn: BBC Tiếng Việt