Bauxite Việt Nam

RFI

Lần thứ ba Liên Hiệp Quốc tổ chức Hội nghị Đại dương. Tại hội nghị diễn ra giữa tháng 06/2025 ở Nice, Pháp, vấn đề dữ liệu về biển đang nổi lên như một chủ đề trọng tâm. Vì sao dữ liệu về biển lại trở thành đấu trường địa-chính trị mới? Vai trò của Pháp, của Liên Hiệp Châu Âu ra sao trong lĩnh vực then chốt này? 

Biểu tượng của các chỉ số về sức khỏe đại dương Baromètre Starfish. © Starfish Barometer

Trong lúc con người hiểu ngày càng rõ hơn về các hành tinh cách xa Trái đất hàng triệu cây số, đại dương vẫn là nơi nhiều phần bí hiểm. Thông tin về phần đại dương dưới mặt nước biển là một lĩnh vực mà hiểu biết con người còn rất hạn chế, do độ sâu, áp suất, môi trường mờ đục…, khiến việc khám phá phức tạp hơn nhiều so với bề mặt các thiên thể không có khí quyển. Tuy nhiên, tình hình đang thay đổi rất nhanh chóng với cuộc cách mạng kỹ thuật số và trí tuệ nhân tạo diễn ra. Dữ liệu được thu thập ngày càng nhanh chóng, phong phú và chính xác hơn.

Việc lập bản đồ đáy biển, giám sát các luồng nước, mô hình hóa các hệ sinh thái, truy vết các nguồn ô nhiễm, dự báo thảm họa… là các hoạt động ngày càng có ý nghĩa quan trọng. Đằng sau việc thu thập, xử lý và khai thác dữ liệu về biển, là một cuộc chơi về quyền lực dưới hình thức mới. Trong vấn đề thu thập dữ liệu biển do vệ tinh hay với các cảm biến trong lòng biển, từ «bản sao số» về đại dương (digital twin of the ocean/jumeaux numériques), hay việc «số hóa đại dương») đến các nền tảng dữ liệu chia sẻ, nhiều câu hỏi được đặt ra: Ai là người kiểm soát các công cụ đó? Với mục đích gì? Hợp tác hay thống trị? Khám phá hay khai thác? Bảo vệ hay theo dõi?...

• Đọc thêm: Đại dương trước các thách thức về kinh tế và bảo tồn

Dữ liệu về biển đang trở thành một đấu trường mới, cả về mặt công nghệ lẫn chính trị. Trong bối cảnh các xung đột mang tính hỗn hợp, nghĩa là pha lẫn mặt quân sự với mặt dân sự, ngày càng gia tăng, vấn đề chủ quyền trên biển không thể tách rời khỏi chủ quyền về kỹ thuật số.

Đầu tháng 6/2025, chương trình «Địa-chính trị» của RFI tổ chức một cuộc tọa đàm với một số chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực này trong bối cảnh, Liên Hiệp Quốc tổ chức hội nghị về đại dương tại Pháp, với mục tiêu hàng đầu là xây dựng các nền tảng cho một mô hình quản trị biển mới.

Biển cả: Cuộc chạy đua tìm kiếm, kiểm soát và tranh đoạt dữ liệu

Trả lời câu hỏi vì sao các dữ liệu về biển lại là vấn đề địa-chính trị, bà Julia Tassie, tác giả cuốn «Géopolitique de la mer» (Địa-chính trị về biển), phụ trách chương trình về Đại dương của IRIS, Viện nghiên cứu quốc tế và chiến lược Pháp, và điều phối viên số tạp chí đặc biệt về dữ liệu biển, nhận định:

«Vấn đề dữ liệu có ý nghĩa chiến lược là vì: Hiểu về biển và biết ai đang hoạt động trên biển sẽ cho phép chúng ta hành động một cách hiệu quả. Đại dương đúng là mênh mông, chúng ta không thể hiện diện và hoạt động trên toàn bộ bề mặt đại dương. Vì vậy, cần phải tối ưu hóa nguồn lực. Ta cần biết chính xác phải cử tàu đến đâu, phải triển khai các thiết bị drone đến đâu và điều đó chỉ có thể thực hiện được nếu ta biết nơi cần phải đến.

Khi Hải quân quốc gia Pháp nói đến ‘‘ưu thế thông tin’’. Đây là một khái niệm mà tôi thấy rất rõ ràng: cụ thể là càng có nhiều thông tin, chúng ta càng có nhiều khả năng hành động.

Việc chúng ta bước vào một kỷ nguyên mới, khi mà khối lượng dữ liệu thu thập được lớn hơn bao giờ hết, đã tạo nên một cuộc chạy đua về công nghệ, một cuộc chạy đua đổi mới sáng tạo, một cuộc chạy đua về trang thiết bị. Bởi vì ta cần có kiến thức tốt hơn các đối thủ chiến lược của mình và cũng cần chứng tỏ rằng ta biết họ đang ở đó. Và không chỉ là biết, mà còn phải cho đối phương biết rằng ta phát hiện ra họ, biết họ đang ở đâu, và có thể biết được cả ý định của họ. Tất cả điều này giống như một ván cờ lớn trên biển».

• Đọc thêm: Trung Quốc «sắp sẵn» quân cờ cho cuộc đua khai thác quặng mỏ đáy biển

Cáp ngầm trong lòng biển: Cơ sở hạ tầng thiết yếu của không gian kỹ thuật số

Trả lời RFI, ông Charles Guenois, sĩ quan Hải quân Pháp, chuyên gia về tàu chiến và kỹ thuật số, nhấn mạnh đến mối liên hệ mật thiết giữa đại dương và kỷ nguyên kỹ thuật số, khi tuyệt đại đa số cáp ngầm thông tin được đặt dưới biển:  

«Có một thực tế liên quan đến biển. Đó là toàn bộ không gian kỹ thuật số của chúng ta thực chất phụ thuộc vào đại dương. ‘‘Không gian số’’ dựa vào các trung tâm dữ liệu đặt trên đất liền, đúng, nhưng chúng cũng dựa vào các cáp ngầm dưới biển. Đây là những mắt xích của mạng lưới này. Chưa kể đến các vấn đề về năng lượng cũng liên quan chặt chẽ đến biển. Không gian kỹ thuật số và không gian vật lý trên biển gắn kết với nhau mật thiết. Điều này đặt ra một thách thức chiến lược trong việc kiểm soát các cơ sở hạ tầng đó, đặc biệt là qua không gian biển».

Tuy nhiên, biển cả không chỉ là nơi đối đầu và cạnh tranh chiến lược. Việc hợp tác trong lĩnh vực dữ liệu về đại dương là một mảng có ý nghĩa sống còn với nhân loại, và là chủ đề trọng tâm của Hội nghị lần thứ ba của Liên Hiệp Quốc về Đại dương, được tổ chức tại thành phố biển Nice, miền Nam nước Pháp.

Dữ liệu môi trường, dữ liệu địa-chính trị ngày càng đan bện

Trong bối cảnh «các xung đột mang tính hỗn hợp», nghĩa là pha lẫn mặt quân sự với mặt dân sự ngày càng gia tăng, vấn đề an ninh môi trường liên hệ mật thiết với vấn đề cạnh tranh địa-chính trị. Trả lời RFI, nhà báo độc lập Guillaume Delacroix, chuyên về đại dương và biến đổi khí hậu, nhận định:

«Tôi xin nhắc lại là hai vấn đề lớn của hội nghị tại Nice là: thứ nhất, bình diện an ninh, bình diện địa-chính trị, tức vấn đề Ai kiểm soát cái gì, Ai là bên đầu tiên giành quyền được kiểm soát cái gì. Và vấn đề lớn thứ hai là bảo vệ đại dương nói chung, trước đe dọa của biến đổi khí hậu, làm thế nào để có thể tránh được tình trạng rác thải nhựa tràn ngập, làm thế nào để hạn chế được mức nước biển dâng cao, v.v. Có nhiều chuyện về môi trường. Và tất cả những vấn đề liên hệ mật thiết với nhau. Trên thực tế, chúng ta sẽ thấy là sẽ ngày càng có vô vàn dữ liệu đan bện với nhau. Thách thức chủ yếu hiện nay chính là làm sao để có thể liên kết, phối hợp được các dữ liệu ấy với nhau».     

Hướng đến một «bản sao số của đại dương»

Những bước tiến khổng lồ về công nghệ, kỹ thuật thu thập và xử lý dữ liệu là cơ may hay hiểm họa với nhân loại? Chia sẻ - minh bạch dữ liệu hay đối đầu một mất một còn? 

Trong lúc một số cường quốc về biển, đặc biệt là nước Mỹ dưới thời Donald Trump, không mặn mà, thậm chí từ chối các hợp tác quốc tế, thì Liên Hiệp Châu Âu và các đối tác thúc đẩy một tiếp cận khác, nhấn mạnh đến các hợp tác sâu sắc và toàn diện trong lĩnh vực này. Nhà báo Guillaume Delacroix nhận định:

«Đây là một chủ đề cơ bản khác của hội nghị Nice, bởi vì hội nghị này dự kiến sẽ hướng đến việc thành lập một tổ chức liên chính phủ. Tổ chức kiểu này hiện đã tồn tại về mặt chính thức, nhưng dưới một hình thức khác. Cơ chế liên chính phủ này sẽ chịu trách nhiệm cho việc phát triển cái gọi là “bản sao số của đại dương” (digital twin of the ocean).

Thực ra, bản sao số là một khái niệm đã được áp dụng từ nhiều năm qua trong ngành công nghiệp. Ví dụ, một hãng chế tạo máy bay muốn thiết kế một chiếc máy bay tương lai, họ sẽ thiết kế nó trên máy tính, thay vì chế tạo một nguyên mẫu. Trước đây, người ta làm nguyên mẫu rồi thử nghiệm, đôi khi thành công, đôi khi thất bại. Ngày nay, mọi thứ đều được thực hiện ảo. Chẳng hạn, Renault sử dụng các bản sao số để tạo ra những chiếc xe ô tô ảo, dùng để thử nghiệm xem chúng có đáp ứng được các tiêu chuẩn môi trường mới hay không, v.v.

Đây là một sáng kiến đã có từ khá lâu của Liên Hiệp Châu Âu. Mục tiêu là tạo ra một bản sao số của đại dương, nghĩa là một công cụ tin học khổng lồ trên internet, cho phép mô phỏng đại dương về mọi chức năng và hoạt động. Ta có thể hình dung tầm quan trọng của điều này là rất lớn. Và đó là lý do vì sao dữ liệu lại có vai trò chiến lược và địa-chính trị vô cùng quan trọng: càng có nhiều dữ liệu, chúng ta càng có thể đối chiếu, xác minh, và dự đoán tốt hơn những gì sẽ xảy ra trong đại dương.

Ví dụ như để biết cách xử lý tảo xanh ở vịnh Douarnenez, hoặc loại bỏ rác thải nhựa trên một bãi biển ở Sumatra bằng cách truy tìm nguồn gốc của những rác thải đó, v.v.

Vì vậy, có rất nhiều ứng dụng thực tiễn và ý tưởng của bản sao số này đang được phát triển, với mục tiêu là cung cấp miễn phí và sẵn sàng cho sử dụng với tất cả mọi người: công dân, chính trị gia, nhà khoa học, doanh nghiệp, v.v...

Tất cả những tri thức hiện nay còn rải rác có thể được gom lại và làm cho trở nên có ý nghĩa trong việc bảo vệ đại dương của chúng ta. Đó cũng chính là mục tiêu của hội nghị Nice, bảo vệ đại dương và toàn bộ sự phong phú của nó, bằng cách cố gắng đi trước một bước những biến đổi lớn mà đại dương đang phải trải qua do tác động của con người và biến đổi khí hậu».

Dự án lập bản đồ đáy biển bằng vệ tinh Surface Water and Ocean Topography (SWOT), cơ quan không gian Mỹ NASA hợp tác với Trung tâm vũ trụ quốc gia Pháp (CNES), được ghi nhận đã mang lại một thay đổi «cách mạng», với sản phẩm được chính thức công bố từ tháng 6/2024.

Minh bạch - chia sẻ dữ liệu về biển thúc đẩy việc bảo vệ đại dương

Trong lĩnh vực hợp tác bảo vệ đại dương, với mặt trận dữ liệu là trung tâm, khi Mỹ thoái lui, Châu Âu phải lên tuyến đầu. Theo chuyên gia Julia Tassia, Pháp và châu Âu «thực sự có rất nhiều lợi thế, về mặt kỹ thuật, cũng lợi thế về khoa học với những tổ chức khoa học lớn có tầm vóc quốc tế, như IFREMER (Viện nghiên cứu Biển Pháp) hoặc cục Thủy văn và Hải dương học Hải quân Pháp. Nhưng cũng còn có sự đa dạng của các tác nhân ở cấp độ Liên Hiệp Châu Âu nữa. Chúng ta có những tác nhân kinh tế, một nền kinh tế biển rất năng động, và rất phát triển. Chúng ta có các công ty tàu biển, và thậm chí là những tập đoàn hàng hải lớn». Thách thức lớn của châu Âu là làm thế nào đưa ra các quyết sách mang tầm vóc của khối.

• Đọc thêm: ‘‘Kiểm tra sức khỏe định kỳ’’: Bệnh tình Trái đất trầm trọng hơn trong năm 2022

Nhiều người trông đợi hội nghị Đại dương tại Nice sẽ đưa ra được các quyết sách quan trọng, đặc biệt liên quan đến việc xây dựng khuôn khổ pháp lý để bảo vệ đại dương, tài sản chung của nhân loại đang lâm nguy, đặc biệt với việc thúc đẩy thực hiện Hiệp định bảo vệ đại dương và xác lập rõ các quy định bảo vệ môi trường biển. Thúc đẩy mạnh việc chia sẻ và minh bạch các dữ liệu về biển có ý nghĩa then chốt đối với mục tiêu này.

Ngày 8/6 vừa qua, ít ngày trước Hội nghị Đại dương của Liên Hiệp Quốc, tổ chức bảo vệ đại dương quốc tế Mercator Ocean International, có trụ sở tại Pháp, công bố baromètre Starfish, tức các chỉ báo toàn diện về «sức khỏe đại dương». Đây là lần đầu tiên các chỉ số như vậy được công bố. Chỉ số mang tên «Starfish», trong tiếng Anh có nghĩa là «sao biển», cho thấy đại dương đang lâm nguy, nhân loại cần hành động khẩn cấp. Việc thúc đẩy dữ liệu về biển cho thấy «sức khỏe» của đại dương đang ngày càng trở thành một vấn đề địa-chính trị hàng đầu của nhân loại.

Nguồn: RFI Tiếng Việt