Bauxite Việt Nam

Hoàng Tư Giang

Gần đây, khi ngồi cắt tóc, tôi hơi giật mình vì cậu thợ trông quá nhỏ tuổi. Hỏi chuyện mới biết, cháu đã bỏ học từ lâu vì “học không vào”. Tôi buột miệng: “Nếu học kém, không thích học thì đi làm cũng là lựa chọn tốt”. Có lẽ bị chạm tự ái, cháu đáp: “Điểm thi toán của cháu luôn nhất lớp. Cháu không học được, nhưng toàn nhờ AI giải hộ. Giờ có nhiều app lắm”. Rồi cháu kể thêm, các bạn trong lớp cũng vậy: “Chỉ cần thả bài vào là có kết quả, chả cần học, bác ạ”.

Ngày nay, không ít người trẻ đang sống trong tình trạng ấy: tiếp cận công nghệ nhanh, thông minh, nhưng lại lệ thuộc hoàn toàn vào nó, coi máy móc như bộ não thứ hai, thay thế cho tư duy. Học sinh nộp bài bằng AI, sinh viên viết luận văn nhờ AI, người đi làm soạn báo cáo cũng cậy nhờ AI. Sự dễ dãi ấy làm thui chột năng lực phản biện, óc sáng tạo và vốn ngôn ngữ riêng của mỗi người.

Vì thế, tôi kiên quyết không để con mình dùng AI để thay thế việc học. Tôi nhắc con phải tự suy nghĩ, tự viết một bài văn bằng ngôn ngữ của mình, tự giải một bài toán bằng khả năng của mình. Bởi nếu mất thói quen động não, khả năng phân tích và vốn ngôn ngữ riêng, thì tri thức chỉ còn là cái vỏ rỗng, còn bộ não sẽ dần teo tóp – đúng nghĩa là “thối não”.

Không phải ngẫu nhiên “brain rot” được Oxford University Press chọn là Từ của năm 2024. Các chuyên gia Oxford chỉ ra, đây là khái niệm phản ánh nỗi lo về việc con người tiêu thụ quá nhiều nội dung trực tuyến chất lượng thấp. Chỉ trong một năm, tần suất sử dụng tăng tới 230%. Định nghĩa cũng rất rõ: “sự thoái hóa tinh thần hoặc trí tuệ, do tiêu thụ quá mức những nội dung tầm thường, thiếu thách thức”.

Trong bối cảnh ấy, những khẩu hiệu như “đưa AI vào giảng dạy ngay từ lớp 1” nghe có vẻ hợp thời, nhưng thực chất là nguy hiểm. Trẻ em ở lứa tuổi ấy chưa kịp hình thành nền tảng tư duy, chưa biết đặt câu hỏi, chưa rèn được trí nhớ và ngôn ngữ. Đặt AI cạnh các em chẳng khác nào đưa cho một đứa trẻ cái nạng khi đôi chân còn chưa biết đi. Nếu sớm quen ỷ lại vào máy, coi AI là nguồn tri thức sẵn có, thì động cơ tự học, óc tò mò và khả năng tư duy độc lập sẽ bị triệt tiêu từ đầu. Giáo dục không thể biến thành bài tập “copy – paste” có hướng dẫn; mục tiêu phải là rèn người, rèn não, chứ không phải đào tạo một thế hệ chỉ biết gõ lệnh cho AI.

Kinh nghiệm từ các nền giáo dục tiên tiến cho thấy sự thận trọng. Ở Phần Lan, những năm đầu trẻ học cách quan sát thiên nhiên, rèn kỹ năng giao tiếp, hình thành nhân cách và trí tò mò; công nghệ được hạn chế tối đa. Ở Nhật Bản, tiểu học tập trung vào “giáo dục làm người” – đạo đức, kỷ luật, hợp tác – thay vì nhồi nhét công nghệ; chỉ sau khi có nền tảng vững chắc, trẻ mới được tiếp xúc với máy móc. Ở Đức, học sinh được rèn tư duy phản biện, khả năng tự học, làm việc nhóm; công nghệ chỉ là công cụ hỗ trợ, không bao giờ thay thế cho tư duy độc lập.

So sánh như vậy để thấy: các quốc gia đi trước đều dè dặt, không ai vội vàng “nhét” công nghệ vào từ lớp 1. Nếu Việt Nam nóng vội, chúng ta sẽ gieo thói quen ỷ lại vào máy móc, vô tình nuôi dưỡng một thế hệ “não thối” ngay từ đầu đời.

Với tư cách phụ huynh, tôi sẵn sàng chuyển con sang trường khác nếu nơi đó khuyến khích học bằng AI. Giáo dục, suy cho cùng, không chỉ để truyền tri thức, mà để rèn tư duy, nuôi dưỡng nhân cách, có lòng trắc ẩn, giúp cho bộ não con người không bị “thối” trong thời đại công nghệ bủa vây.

Ở tầm quốc gia, đây không phải là chuyện lựa chọn riêng của từng gia đình, mà là định hướng của cả nền giáo dục. Bộ Giáo dục và Đào tạo cần có quan điểm rõ ràng: AI có thể là công cụ hỗ trợ, nhưng không bao giờ được phép thay thế quá trình hình thành tư duy nền tảng của trẻ em.

Nếu chính sách buông lỏng, chúng ta sẽ phải trả giá bằng một thế hệ thiếu sáng tạo, mất năng lực tư duy – và khi ấy, không một nền kinh tế tri thức nào có thể dựa vào những sản phẩm "brainrod" để phát triển. Con người chúng ta sẽ mãi chỉ nai lưng làm thuê, làm mướn cho FDI ở đáy của chuỗi giá trị như lâu nay.

ACE nên tìm đọc thêm các cảnh báo của Geoffrey Hinton, chủ nhân giải Nobel Vật lý 2024, được mệnh danh là cha đỡ đầu của AI.

Đọc báo xong, buồn quá nên viết chơi tí.

H.T.G.

Nguồn: FB Hoàng Tư Giang