Bauxite Việt Nam

Trần Huỳnh Duy Thức

Lời nói đầu

Lịch sử từng chứng kiến nhiều quốc gia mất chủ quyền vì súng đạn, đô hộ, và ngoại lực. Nhưng trong thế kỷ 21, nguy cơ mất nước không chỉ đến từ quân xâm lược – mà còn đến từ sự lệ thuộc vào hạ tầng số, dữ liệu và trí tuệ nhân tạo của nước ngoài.

Khi một quốc gia không làm chủ dữ liệu của chính mình, không hiểu được hành vi và tri thức của dân tộc mình thì mọi quyết định phát triển, giáo dục, an ninh, thậm chí văn hóa… đều bị dẫn dắt từ bên ngoài.

Đó không còn là nguy cơ tiềm ẩn – mà là một dạng ‘thuộc địa số’ đã và đang hình thành từng ngày.

Trong khi các Big Tech kiểm soát luồng thông tin, mô hình AI nước ngoài bắt đầu điều hướng hành vi tiêu dùng, cảm xúc, niềm tin, thì Việt Nam cần một chiến lược thông minh và độc lập để giữ vững chủ quyền thời đại mới.

Chúng ta không thể đi chậm, và càng không thể đi mù.

VIỆT NAM CẦN MỘT CON ĐƯỜNG RIÊNG. Một con đường không chỉ giúp ta tự chủ, mà còn đủ sức vươn lên dẫn dắt một phần của thế giới đang bị lãng quên – những quốc gia nhỏ nhưng có khát vọng lớn.

I. Thế giới đã bước sang kỷ nguyên AI dẫn dắt – Việt Nam sẽ đi bằng con đường nào?

Thế giới đang bước vào một kỷ nguyên mới: AI không chỉ là công cụ, mà là nền tảng định hình toàn bộ hành vi, quyết định và cấu trúc xã hội. Ai làm chủ được AI, người đó sẽ làm chủ sự phát triển – về kinh tế - văn hoá, giáo dục, truyền thông, và đặc biệt là an ninh quốc gia.

Trong khi đó, cuộc đua Foundation AI (GPT, Gemini, DeepSeek…) đang đòi hỏi nguồn lực khổng lồ – dữ liệu quy mô hành tinh, hạ tầng tính toán hàng trăm tỷ đô, vượt xa tầm tay của những quốc gia đang phát triển như Việt Nam.

Vậy Việt Nam có con đường nào để không chỉ không bị bỏ lại, mà còn có thể vươn lên trở thành một thế lực mới trong kỷ nguyên AI?

II. Câu trả lời là: Vertical AI – Đột phá từ chiều sâu, không phải chiều rộng

Vertical AI (AI theo ngành dọc) không cần dữ liệu toàn cầu, mà chỉ cần dữ liệu đúng – sâu – bản địa, để giải quyết những vấn đề thực tiễn, mang tính sống còn.

Việt Nam có những lợi thế đặc biệt để đi con đường này – con đường từ chiều sâu tri thức bản địa:

• Chúng ta có nền văn hóa – xã hội đặc thù, đòi hỏi mô hình ngôn ngữ riêng, không thể “copy-paste” của thế giới.

• Chúng ta có những bài toán riêng, như giáo dục vùng sâu, hành chính công quá tải, nông nghiệp thiếu chất lượng, y tế cơ sở còn yếu, và đặc biệt – nhu cầu cấp thiết về quốc phòng công nghệ cao dựa trên AI trong bối cảnh địa chính trị đang chuyển động mạnh mẽ.

• Chúng ta có tiềm lực tri thức bản địa: từ kho Hán Nôm, dữ liệu hành chính-lịch sử, đến hành vi ngôn ngữ và thói quen văn hoá v.v. đều là “vàng thô” để huấn luyện các AI bản địa có chiều sâu.

Với Vertical AI, chúng ta không cần đuổi kịp Silicon Valley – mà có thể dẫn đầu từ những nơi họ không nhìn thấy. Đây là con đường để đi tới Sovereign AI.

III. Chiến lược ba trục: Vertical AI – Data Lake Quốc gia – Trợ lý số bản địa

Chiến lược quốc gia về AI cần được kiến tạo dựa trên ba trụ cột:

1. Vertical AI

Phát triển các mô hình AI theo ngành mũi nhọn – giải quyết đúng nhu cầu, phục vụ số đông, dễ ứng dụng và sinh lời nhanh.

Chẳng hạn như:

• EdAI: trợ lý giáo viên, hỗ trợ chấm bài, cá nhân hóa nội dung dạy học theo năng lực và đặc điểm tâm lý của từng học sinh. EdAI thúc đẩy hạ tầng dữ liệu giáo dục quốc gia, giúp chuyển hóa trường học thành hệ sinh thái học tập cá nhân hoá, thúc đẩy công bằng và khai phóng tiềm năng từng học sinh Việt Nam.

• LawAI: trợ lý pháp lý số, giúp người dân tra cứu luật, hiểu quyền, tránh rủi ro và bảo vệ mình tốt hơn.

• AgriAI: tư vấn nông dân theo thời tiết, thổ nhưỡng, cây trồng – dùng dữ liệu để tăng năng suất.

• MedAI: giúp bác sĩ xã/phường chẩn đoán, phân tích bệnh án – nâng chất lượng y tế từ gốc.

• GovAI: trợ lý số hành chính công – trả lời người dân 24/7 dễ hiểu, giảm tải bộ máy.

• DefAI (AI quốc phòng): phân tích địa hình, thời tiết, an ninh mạng, chiến thuật drone, v.v. – là nhân tố sống còn để bảo vệ độc lập và chủ quyền.

AI không thể đúng nếu không hiểu ngữ nghĩa địa phương, và không thể an toàn nếu không thuộc chủ quyền của chính chúng ta.

2. Data Lake Quốc gia

Dữ liệu là “nhiên liệu” của AI. Nhưng dữ liệu Việt phải thuộc về người Việt, được tổ chức an toàn, mở, và chủ quyền. Mỗi Vertical AI sẽ không chỉ tiêu thụ dữ liệu, mà còn tạo ra dữ liệu chất lượng cao, cập nhật liên tục.

Data Lake Quốc gia: mỗi Vertical AI vừa khai thác dữ liệu vừa tạo ra dữ liệu mới. Tích hợp lại sẽ hình thành một hồ dữ liệu mở, có chủ quyền, phục vụ phát triển AI bền vững, an toàn và độc lập.

Từ các Vertical AI sẽ phát sinh hàng tỉ dòng dữ liệu hành vi, truy vấn, ngữ nghĩa, phản hồi… từ người dùng thật. Hệ thống này vừa giúp làm giàu dữ liệu nội sinh, vừa tránh lệ thuộc vào kho dữ liệu nước ngoài.

Tích hợp lại sẽ hình thành Data Lake quốc gia – hạ tầng dữ liệu mở, bền vững, làm nền móng cho mọi thế hệ AI tương lai của đất nước.

Đây chính là cơ hội và vai trò của Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia, không chỉ là tổ chức chuyên môn mà chính là người thiết kế hệ sinh thái dữ liệu mở, phân quyền, và bền vững cho cả quốc gia; kiến tạo sân chơi cho doanh nghiệp, người dùng, các tổ chức nghề nghiệp, nhà nghiên cứu; và làm cầu nối giữa dữ liệu nhà nước – doanh nghiệp – cộng đồng: chuyển dữ liệu từ “tài sản bị chôn giấu” thành “tài sản có dòng chảy”, phục vụ phát triển.

3. Trợ lý số bản địa

Từ nền tảng dữ liệu và Vertical AI, Việt Nam có thể phát triển những AI agent bản địa – các trợ lý số biết nói tiếng Việt tự nhiên, hiểu phong tục, pháp luật, hành vi văn hoá người Việt – để phục vụ người dân, từ học sinh, nông dân, doanh nghiệp đến chính quyền.

IV. Từ chiến lược nội địa đến tham vọng toàn cầu

Khi Việt Nam phát triển được những Vertical AI chất lượng cao, sát nhu cầu thực tiễn, điều đó không chỉ giải quyết các bài toán trong nước – mà còn sinh ra dữ liệu ngữ nghĩa, hành vi, phản ứng người dùng, phản hồi cộng đồng… có giá trị toàn cầu.

Dữ liệu đó – được tổ chức thông minh trong Data Lake quốc gia có chủ quyền – sẽ là nguồn tài sản chiến lược để:

- Huấn luyện mô hình AI cạnh tranh toàn cầu

- Cung cấp dữ liệu và giải pháp cho thế giới

- Dẫn dắt chuẩn đạo đức, ngữ nghĩa, văn hóa trong AI toàn cầu

Khi dữ liệu đã đủ mạnh, mô hình đã đủ sâu, và agent đã đủ thông minh, Việt Nam hoàn toàn có thể vươn ra toàn cầu, nhưng không phải theo lối “bắt chước”, mà theo cách “dẫn dắt những gì mà người khác không thấy được.”

Data Lake là con sông nguồn.

Vertical AI là cây cầu vượt qua giới hạn quốc gia.

AI Agent bản địa là những sứ giả Việt Nam đi ra thế giới.

Chúng ta không cần chạy đua để bắt kịp mà là thiết kế cuộc chơi mới.

Và khi cuộc chơi đó thành hình, Việt Nam không chỉ tự chủ – mà còn đủ khả năng xuất khẩu trí tuệ, giá trị và bản sắc của mình ra thế giới.

Vertical AI là đòn bẩy.

Data Lake là nền móng.

AI Agent bản địa là lực lượng.

Và Việt Nam – chính là người viết lại luật chơi.

Đây là lúc Việt Nam bước ra từ chiều sâu của mình để vươn lên một vai trò chưa từng có: thiết kế chuẩn mực cho một nền văn minh AI có gốc rễ Á Đông.

Chiến lược này không chỉ giúp Việt Nam tự chủ mà còn mở ra cánh cửa để trở thành một thế lực mới trong bản đồ AI toàn cầu.

V. Đây là cơ hội sống còn – và là cửa ngõ để Việt Nam thiết kế lại vị thế của mình trong thế giới mới

Chưa bao giờ Việt Nam có một cơ hội rõ ràng và cụ thể đến vậy để:

• Không bị bỏ lại trong cuộc cách mạng AI,

• Không chỉ là thị trường tiêu dùng – mà là người tạo ra cuộc chơi,

• Không chỉ làm chủ công nghệ – mà là người định hình đạo lý cho công nghệ.

Đây không chỉ là một chiến lược công nghệ.

Đây là chiến lược thiết kế lại tương lai của quốc gia.

Việt Nam không cần phải đi đường của Mỹ hay Trung Quốc trong AI. Thay vào đó, hãy dẫn dắt một con đường riêng biệt, dựa trên chiều sâu bản sắc, nhu cầu địa phương, và hệ sinh thái mở – nơi mà Vertical AI là mũi đột phá, Data là tài sản quốc gia, và AI Agent là lực lượng phục vụ nhân dân.

Đây là cuộc chơi không dành cho kẻ sao chép. Đây là thời điểm để Việt Nam trở thành người thiết kế luật chơi mới.

Đây không chỉ là cơ hội.

Đây là thử thách của một thế hệ.

Và đây là thời khắc để Việt Nam định nghĩa lại vị thế của mình trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo.

T.H.D.T.

Nguồn: FB Trần Huỳnh Duy Thức