Bauxite Việt Nam

Nguyễn Minh Quang

17 tháng 11 năm 2023

Minh họa tuyến kinh đào của Dự án Prek Chek Funan Techo ở Cambodia. [Bản đồ gốc: RFA]

1. Phần giới thiệu

Ngày 19 tháng 5 năm 2023, Hội đồng Bộ trưởng Vương quốc Cambodia, dưới sự chủ tọa của Thủ tướng Hun Sen, đã chấp thuận và đổi tên Dự án Tonle Bassac-Kep Waterway and Logistics (Thủy lộ sông Bassac-Kep và Vận chuyển) thành Dự án Prek Chek Funan Techo. Thủy lộ sẽ dài khoảng 180 km, bất đầu ở kinh Takeo ở sông Mekong, uốn khúc qua kinh Ta Ek ở sông Bassac rồi nhập với kinh Ta Hing của sông Bassac ở huyện Koh Thom. Sau đó, kéo dài đến [vịnh Thái Lan ở] tỉnh Kep, đi qua 4 [3] tỉnh khác dọc theo hành trình là Kandal, Takeo, và Kampot. [1] Thủy lộ sẽ có chiều rộng 100 m ở thượng lưu và 80 m ở hạ lưu với chiều sâu 5,4 m tạo nên 2 lối đi giúp cho tàu bè đi lại ngược chiều một cách dễ dàng và an toàn. Ngoài thủy lộ, dự án còn có 3 cửa cống và đường tàu đi (âu tàu (ship-lock)) [một ở đầu thủy lộ nối với Mekong, một ở cuối thủy lộ trước khi đổ ra biển, và một ở khoảng giữa], 11 cây cầu và 208 km đường bộ ở 2 bên thủy lộ. Dự án được ước tính mất khoảng 4 năm để hoàn tất. Thủy lộ Prek Chek Funan Techo sẽ rút ngắn thời gian di chuyển và khoảng cách cho tàu bè; do đó, sẽ làm giảm chi phí vận chuyển, và quan trọng hơn tạo nên những trung tâm mậu dịch mới. Ngoài ra, các cảng phụ cũng được dự đoán sẽ bành trướng việc phát triển nông nghiệp và nuôi thủy sản bằng cách cung cấp thủy nộng được cải thiện, cùng lúc với việc tạo thêm công ăn việc làm cho các cảng tự trị Sihanoukville và Phnom Penh [2].

Mặc dù được công bố trong tháng 5, nhưng dư luận chỉ “xôn xao” sau khi Đài Á Châu Tự do phổ biến bài phỏng vấn Ông Brian Eyler của Trung tâm Stimson ở Washington DC ngày 3 tháng 10 năm 2023 với một tựa đề “giật gân”: Kênh đào Funan ở Caphuchia: chiếc đinh cuối cùng đóng vào quan tài ĐBSCL? [3]. Từ đó, một vài “nhân vật quen thuộc” ở trong và ngoài nước cũng có nhận xét về dự án này.

Bài viết này sẽ tóm tắt những nhận xét đã được phổ biến trong thời gian qua và đánh giá “giá trị khoa học” của những nhận xét đó.

2. Những nhận xét đáng chú ý

2.1. Chiếc đinh cuối cùng đóng vào quan tài ĐBSCL?

Đó là nhận xét chánh của Ông Brian Eyler [3], chuyên viên về Mekong và là Giám đốc Chương trình Đông Nam Á của Trung tâm Stimson ở Washington DC. Sau đây là những nhận xét khác của Ông Eyler:

· Dự án có thể tác động đáng kể về môi trường và xã hội cho Campucia và Việt Nam, thậm chí có thể có tác động đến nghề cá ở Lào

· Cần 77 triệu m³ nước để lấp đầy (nhưng không cho biết tính toán ra sao)

· Có thể hạ thấp mực nước sông Mekong ở Phnom Penh với một lượng không xác định

· Ảnh hưởng đến khả năng đảo ngược dòng chảy của sông Tonle Sap

· Làm giảm lượng cá đánh bắt xuyên biên giới [?]

· Có thể làm giảm nghề cá ở Campuchia, Việt Nam và Lào

· Loại bỏ 77 triệu m³ sẽ làm giảm mực nước dòng chánh sông Mekong và sông Hậu

· Có tiềm năng tác động xuyên biên giới

· Bộ Tài nguyên và Môi trường Việt Nam đang đánh giá tác động của dự án

· Có nhiều điều chưa biết về tác động môi trường và xã hội của dự án

· Cần có nhiều nghiên cứu hơn để hiểu rõ ảnh hưởng

Với 2 điều nhận xét cuối cùng của mình, ông Eyler đã tự đánh giá cái nhận xét chánh của mình là “không có sơ sở khoa học.” Nói cách khác, những nhận xét của ông chỉ là suy đoán mà thôi.

2.2. “Âm mưu thâm độc của Bắc Kinh”?

Đó là phân tích của Kỹ sư (KS) Phạm Phan Long [4], Chủ tịch của Việt Ecology Foundation ở California, tuy nhiên, ông không cho biết âm mưu thâm độc đó là gì? KS Long phân tích thêm rằng:

· Dự án là bước đi chiến lược để đánh vào hạ lưu Mekong của Trung Quốc (nhưng không cho biết chiến lược này ra sao)

· Không ai có thể đánh giá dự án này theo khoa học được nếu chỉ có bản Thông báo, một “Prior Notification” rất sơ lược

· Ảnh hưởng như thế nào đối với Biển Hồ Tonle Sap và ĐBSCL vẫn chưa rõ

· Có điều chắc chắn là trong mùa khô nước ở ĐBSCL sẽ ít hơn làm vấn đề nhiễm mặn trầm trọng hơn

Nhận xét của KS Long cũng giống như Ông Eyler, đó là chưa biết ảnh hưởng của dự án đối với Biển hồ và ĐBSCL như thế nào. Nhưng khác với Ông Eyler luôn dùng chữ “có thể” để mô tả nhận xét, KS Long không ngần ngại dùng chữ “chắc chắn” mặc dù mình chưa biết.

2.3. Thách thức của con kênh Phù Nam Techo là có thật cho Việt Nam

Đó là nhận xét chánh về Dự án Prek Chek Funan Techo của Nhà văn Bác sĩ (BS) Ngô Thế Vinh [5-6], tác giả của những tiểu thuyết nổi tiếng như Cửu Long Cạn Dòng, Biển Đông Dậy Sóng; Mekong: Dòng Sông Nghẽn Mạch… Ngoài ra, Ông còn có những nhận xét sau đây:

· Mọi người dân Việt cần trầm tĩnh, tập trung năng lượng và chất xám để đối phó, nhằm giới hạn mức tác động thiệt hại của con kênh chiến lược này

· Dự án “Funan Techo Canal” nhằm phục hồi một hệ thống đường thủy đã được xây dựng và vận hành từ triều đại Đế chế Funan-Khmer [sic] có từ khoảng 500 năm trước Công Nguyên (BCE)

· Lượng nước xả tối đa cho một âu tàu là 3,6 m³/sec (trung bình mỗi ngày), con số đó không đáng kể so với dòng chảy của hệ thống sông Mekong. Và như vậy sẽ không có ảnh hưởng đáng kể nào trên lượng nước sông Mekong. [sic]

· Con kênh nội địa có mục đích vận tải và giao thông đường thủy

· Con kênh nước ngọt ấy lấy nước từ sông Mekong và con sông Bassac chảy qua 4 tỉnh, với 1,6 triệu dân sống hai bên kênh, khi có được nguồn nước vô giá, con kênh không những giúp cho việc tiêu tưới mở rộng diện tích canh tác/agriculture mà còn tạo những hồ nước nuôi trồng thủy sản/aquaculture, bảo đảm lương thực và cải thiện đời sống các cộng đồng cư dân trong vùng.

· Con kênh đào 180 km chiều dài ấy đâu có phải chỉ cần có 80 triệu m³ nước và một lượng nước xả từ mỗi âu tàu (ship-lock) là 3,6 m³/giây (trung bình mỗi ngày) để mà kết luận rằng: con số đó là không đáng kể so với lưu lượng dòng chảy của hệ thống sông Mekong.

· Nếu vô tình gây thêm thù hận và chia rẽ giữa 2 nước Cam Bốt và Việt Nam là trúng sách lược “chia để trị” của Trung Quốc

· Tương lai Việt Nam không cần thêm một cuộc chiến tranh vùng, mà đang cần tới một giới lãnh đạo có trí tuệ, có một tầm nhìn lịch sử để không đẩy cả dân tộc vào một chặng đường tứ diện thọ địch bi đát như hiện nay.

Tuy “không nói ra,” nhưng BS Vinh đã ám chỉ rằng Dự án Prek Chek Funan Tech sẽ có ảnh hưởng đáng kể đến lượng nước của sông Mekong qua những “[sic]” mà ông sử dụng, mặc dù ông không có “bằng chứng khoa học” cho những nhận xét của ông.

3. Nhận xét của chuyên viên

3.1. Cần phải có một mô hình điện toán về thủy lực [hydraulic modeling]

Theo KS Thủy học Đỗ Văn Tùng, được giới thiệu là giàu kinh nghiệm và từng là kỹ sư tham vấn cho nhiều công ty Mỹ và Canada [5], cần phải có một mô hình điện toán mới tính được ảnh hưởng thế nào ở mỗi mùa đối với hồ Tonle Sap và ĐBSCL. Ông còn đưa ra những đề nghị như sau:

· Nếu chưa có mô hình mới, Việt Nam-Cam Bốt có thể ứng dụng mô hình MIKE11 của MRC đã được sử dụng rộng rãi

· Cần có một quy chế về việc chia sẻ số liệu giữa Cam Bốt và Việt Nam, nhất là lưu lượng nước sông Mekong và Bassac chảy vào con kênh Phù Nam Techo.

· Nên có một thỏa ước về việc tính toán và đền bù thiệt hại kinh tế và môi trường ở ĐBSCL.

Những đề nghị của KS Tùng có vẻ rất “khoa học,” nhưng có lẽ ông “quên” rằng thủy lộ Prek Chek Funan Tech có 3 cửa để kiểm soát chiều sâu của thủy lộ. Các cửa này được đóng lại khi hoạt động, vì thế, nước trong thủy lộ gần “đứng im” chứ không chảy như những sông rạch bình thường. Và khi cửa được đóng thì ai cũng biết, mà không cần đến mô hình, lưu lượng chảy vào thủy lộ Prek Check Funan Techo là 0.

3.2. Cần đánh giá tác động cụ thể để có giải pháp ứng phó phù hợp

Theo Tiến sĩ (TS) Tô Văn Trường, nguyên Viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam của Việt Nam [7], ông đã đọc 3 báo cáo của Tổng cục Khí tượng-Thủy văn, Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam và Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam và có những nhận xét như sau:

· Các quan ngại của Việt Nam là chính xác nhưng cần tránh xu thế coi việc gì bạn làm cũng đều xấu và tìm lý do để phản đối kịch liệt, mặc dù chưa có nghiên cứu, phân tích cặn kẽ

· Nếu phê phán nặng nề tuyến kênh nầy về tác động thay đổi môi trường, dòng chảy mặn, bồi xói ở hạ lưu… thì phía Campuchia có thể so sánh với các tuyến kênh Việt Nam đào và mở rộng trong vùng thượng lưu của đồng bằng sông Cửu Long, ví dụ Kinh Hồng Ngự, kênh T5 Võ Văn Kiệt và nhiều kênh khác.

· Sụt giảm nguồn nước mùa khô tại Tân Châu+Châu Đốc khoảng từ 100-150 m³/sec tùy theo năm. Mực nước sụt giảm lớn nhất 5-10 cm. Sông Hậu sẽ bị sụt giảm mạnh hơn với mức khoảng 7-12% dẫn đến xâm nhập mặn sâu hơn từ 1-3 km.

· Sụt giảm nguồn nước mùa lũ ở Tân Châu+Châu Đốc khoảng từ 200-900 m³/sec tùy theo năm. Mực nước sụt giảm lớn nhất 5-15 cm. Sông Hậu sẽ sụt giảm mạnh hơn với mức giảm khoảng 4-5%.

· Các tính toán ở trên cần được kiểm tra lại về số liệu, cách vận hành các âu thuyền và các giả thuyết về sử dụng nước.

· Tiến hành trao đổi, thảo luận, đàm phán và thông báo về quan ngại của Việt Nam về các dự án khai thác, sử dụng nguồn nước sông Mekong ở thượng lưu, đặc biệt là dự án đường nội thủy tại Campuchia.

Những nhận xét của TS Trường dựa trên giả thiết là những cửa cống trên thủy lộ sẽ được mở khi hoạt động; do đó, làm sụt giảm lưu lượng trong sông Mekong và sông Hậu (Bassac). Nhưng các cửa cống sẽ được đóng khi vận hành nên lưu lượng trong sông Mekong và Bassac, nếu có, cũng chỉ trong thời gian mở cửa ngắn ngủi. Ông cũng nhận thấy các báo cáo của các cơ quan của Việt Nam chưa đầy đủ và cần phải nghiên cứu thêm một cách cặn kẽ.

Funan ở Camphuchia có thể làm khô kiệt Đồng bằng sông Cửu Long [8]

· Kênh đào Đế chế Phù Nam của Campuchia: Nỗi chết của Đồng bằng sông Cửu Long [9]

· Kênh đào “Đế chế Phù Nam” hay tiếng chuông báo tử cho đồng bằng sông Cửu Long [10]

5. Kết luận

Chánh phủ Vương quốc Cambodia có kế hoạch để thủy lộ Prek Chek Funan Techo để nối liền Phnom Penh với vịnh Thái Lan bằng một kinh đào có chiều dài 180 km, rộng 80-100 m và sâu 5,4 m. Đặc biệt, thủy lộ có 3 cửa cống để kiểm soát nước ở 2 đầu và ở giữa cùng với 3 đường tàu đi (âu tàu). Thủy lộ nầy không giống như các thủy lộ hiện có ở Đông Nam Á mà giống với kinh đào Panama nối Thái Bình Dương với Đại Tây Dương, vì tàu bè không thể đi lại tự do mà phải đi qua đường dành cho tàu đi. Mục đích chánh của dự án là giao thộng vận tải đường thủy. Chi phí của dự án được ước tính khoảng 1,7 tỉ USD; bù lại, dự án sẽ tiết kiệm chi phí vận chuyển khoảng 120 triệu USD cho các thùng hàng (container) dài 20 feet và khoảng 223 triệu USD cho các thùng hàng dài 40 feet [11].

Sau khi dự án được phổ biến rộng rãi qua bài phỏng vấn có tựa đề “giật gân” trên RFA, dư luận trong ngoài nước đã “xôn xao” với nhiều nhận xét “bi quan” cho ĐBSCL và Việt Nam, chẳng hạn như: âm mưu thâm độc của Bắc Kinh, thách thức cho Việt Nam, làm khô kiệt ĐBSCL, tiếng chuông báo tử cho ĐBSCL, nỗi chết của ĐBSCL. Các chuyên viên thì đề nghị nghiên cứu thêm, nhất là cần một mô hình thủy lực để hiểu rõ tác động của dự án đối với sông Mekong và ĐBSCL.

Tất cả những nhận xét đều dựa vào giả thiết là kinh đào Prek Chek Funun Techo sẽ được vận hành như những con kinh khác ở ĐBSCL, đó là nước và tàu bè có thể di chuyển tự do. Nhưng trên thực tế thì tàu bè không thể đi lại tự do mà phải đi qua 3 âu tàu và nước không thể chảy tự do vì sự hiện diện của 3 cửa đập. Chính 3 cửa đập này mà ảnh hưởng của dự án đối với dòng chảy của sông Mekong và đối với ĐBSCL, nếu có, chắc chắn sẽ rất ít.

Sơ lược về tác giả

Nguyên là Kỹ sư Công chánh Chuyên nghiệp (Profestional Civil Engineer) của tiểu bang Florida và California. Tốt nghiệp Kỹ sư Công chánh tại Trung tâm Quốc gia Kỹ thuật Phú Thọ, Sài Gòn năm 1972. Trưởng ty Kế hoạch của Ủy ban Quốc gia Thủy lợi thuộc Bộ Công chánh và Giao thông đến tháng 4 năm 1975. Tốt nghiệp Cao học Thủy lợi tại Đại học Nebraska năm 1985. Chuyên viên Thủy học (Hydrologist) của Sở Quản trị Thủy lợi, Broward County, Florida đến năm 1989. Từ năm 1990, Kỹ sư Giám sát Trưởng (Senior Supervising Enginer) của Steson Engineers, Inc, công ty cố vấn về thủy lợi và ô nhiểm nguồn nước được thành lập vào năm 1957 ở Los Angeles. Về hưu năm 2015.

Tài liệu tham khảo

1 Construction & Property. 19 May 2023. Tonle Bassac-Kep Waterway and Logistics Initiative named “Prek Chek Funan Techo Project”, costs US$1,7B. https://construction-property.com/tonle-bassac-kep-waterway-and-logistic-project-named-prek-chek-funan-techo-project/

2 B2B CAMBODiA. 23 May 2023. Funan Techo Canal Approved to Link Bassac and Kep. https://www.b2b-cambodia.com/news/funan-techo-canal-approved-to-link-bassac-and-kep/

3 RFA. October 3, 2023. Kênh đào Funan ở Campuchia: chiếc định cuối cùng đóng vào quan tài ĐBSCL? https://www.rfa.org/vietnamese/in_depth/funan-canal-in-cambodia-the-final-nail-in-the-coffin-of-the-mekong-delta-10032023123358.html

4 RFA. October 16, 2023. Kênh đào Đế chế Phù Nam: “âm mưu thâm độc của Bắc Kinh”? https://www.rfa.org/vietnamese/in_depth/funan-techo-canal-a-beijing-sinister-plot-10162023111345.html

5 VOA. October 17, 2023. Từ đế chế Phù Nam – Khmer tới con kênh lịch sử Funan Techo. https://www.voatiengviet.com/a/7313071.html

6 Ngô Thế Vinh. 23 tháng 10 năm 2023. Kênh dào Phù Nam và thách thức cho CSVN. Đất Việt. https://www.datviet.com/kenh-dao-phu-nam-va-thach-thuc-cho-csvn/

7 Tô Văn Trường. Không ghi ngày. Bình luận về Dự án giao thông thủy Funan-Techo nối sông Mekong với biển ở Campuchia. Văn Việt. https://vanviet.info/van-de-hom-nay/bnh-luan-ve-du-n-giao-thng-thuy-funan-techo-noi-sng-mekong-voi-bien-o-campuchia/

8 Thoibao.DE. October 5, 2023. Kênh đào Funan ở Campuchia có thể làm khô kiệt Đồng bằng sông Cửu Long. https://thoibao.de/blog/2023/10/05/kenh-dao-funan-o-campuchia-co-the-lam-kho-kiet-dong-bang-song-cuu-long

9 Lê Hoành Sơn. 13 tháng 10 năm 2023. Kên đào Đế chế Phù Nam của Campuchia: Nỗi chết của Đồng bằng sông Cửu Long. Quốc Dân. https://www.baoquocdan.org/2023/10/kenh-ao-e-che-phu-nam-cua-campuchia-noi.html

10 Tùng Phong. 8 tháng 10 năm 2023. kênh đào “Đế chế Phù Nam” hay tiếng chuông báo tử cho đồng bằng sông Cửu Long. Saigon Nhỏ. https://saigonnhonews.com/thoi-su/van-de-hom-nay/kenh-dao-de-che-phu-nam-hay-tieng-chuong-bao-tu-cho-dong-bang-song-cuu-long/

11 Prak Chan Thul. May 19, 2023. In-depth Study into $1,7b Shipping Canal Given Green Light. Kiripost. https://kiripost.com/stories/cambodia-in-depth-study-into-17b-shipping-canal-given-green-light

L.M.Q.

Tác giả gửi BVN