Bauxite Việt Nam

Nguyễn Tuấn Anh dịch và tổng hợp

Việc các nước lớn tôn trọng phán quyết của tòa quốc tế sẽ có ảnh hưởng tới việc giữ chủ quyền Trường Sa của Việt Nam, vì thế tuy bài nói về đảo Chagos xa xôi nhưng vẫn cho chúng ta thêm tư liệu để ngẫm nghĩ.

Bauxite Việt Nam

I. Toà Quốc tế về Luật Biển xác nhận chủ quyền của Mauritius đối với quần đảo Chagos¹

Phán quyết của Tòa Quốc tế về Luật Biển (ITLOS)

Vào ngày 28/1/2021, trong Phán quyết về Các phản đối sơ bộ về tranh chấp liên quan đến Vụ phân định ranh giới biển giữa Mauritius và Maldives ở Ấn Độ Dương, ITLOS đã bác bỏ những phản đối của Maldives đối với thẩm quyền của Tòa. Một trong những lập luận Maldives đưa ra để thách thức thẩm quyền của Tòa: (1) Anh là bên thứ ba không thể thiếu trong tranh chấp và (2) chủ quyền của Maldives đối với quần đảo Chagos đang bị tranh chấp.

Do sự phản đối sơ bộ của Maldives, ITLOS đã thẩm vấn về tình trạng pháp lý của Quần đảo Chagos, nơi Anh tuyên bố chủ quyền với tên gọi Lãnh thổ Ấn Độ Dương thuộc Anh (BIOT). Dựa trên những quyết định pháp lý quốc tế trước đây (phán quyết của trọng tài về Chagos, ý kiến tư vấn của Tòa án Công lý Quốc tế năm 2019 về Chagos, và Nghị quyết 73/295 của Đại hội đồng Liên hợp quốc), ITLOS đã kết luận rằng rằng: (1) Anh không có “đủ lợi ích hợp pháp” với quần đảo Chagos và (2) Mauritius là "một bên liên quan của quá trình phân định ranh giới biển thuộc quần đảo Chagos trước cả khi quá trình phi thực dân hóa Mauritius hoàn thành".

Tóm tắt bối cảnh tranh chấp và quá trình xét xử

Trước khi Mauritius giành được độc lập từ Anh năm 1968, Anh đã tách quần đảo Chagos khỏi Mauritius vào năm 1965. Trong những năm tiếp theo, Anh đã cưỡng bức tái định cư hàng nghìn cư dân khỏi quần đảo. Anh cũng cho Mỹ thuê Diego Garcia, đảo lớn nhất của quần đảo, Mỹ thiết lập tại đây một căn cứ quân sự như một cơ sở chiến lược ở Ấn Độ Dương. Mauritius đã liên tục tranh chấp chủ quyền quần đảo Chagos với Anh, cho rằng họ bị cưỡng bức từ bỏ quần đảo và việc tách quần đảo khỏi thuộc địa cũ của Anh là vi phạm một số nghị quyết của Liên Hợp Quốc về phi thực dân hóa, bao gồm Nghị quyết 1514 (1960), trong đó cấm việc chia cắt các thuộc địa trước khi độc lập. Năm 2017, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc đã yêu cầu Tòa Công lý Quốc tế (ICJ) đưa ra ý kiến tư vấn về hai câu hỏi liên quan đến hậu quả pháp lý của việc tách quần đảo Chagos khỏi Mauritius vào năm 1965.

Chiến dịch lâu dài của Mauritius đối đầu với Anh về tình trạng của quần đảo Chagos cuối cùng đã được ICJ giải quyết vào năm 2019. Trong một lời phê phán đáng kinh ngạc, tòa án đã đưa ra ý kiến của một cố vấn trong đó tuyên bố rằng yêu sách của Anh đối với quần đảo là bất hợp pháp và việc nước này giữ lại quần đảo đã dẫn đến sự thất bại trong việc phi thực dân hóa hoàn toàn. Một nghị quyết không ràng buộc của Đại hội đồng Liên hợp quốc sau đó, (được thông qua với đa số chưa từng có 116 thuận, 6 chống trong đó có Mỹ, Anh, Úc, và 56 quốc gia bỏ phiếu trắng trong đó có các nước phương Tây lớn như Pháp, Đức), đã thúc giục Anh rút "chính quyền thuộc địa" của mình khỏi quần đảo Chagos vô điều kiện trong vòng sáu tháng và trao trả nó cho Mauritius vào cuối năm 2019.

Năm 2021, ITLOS đã bổ sung xác nhận của riêng mình về chủ quyền của Mauritius đối với Quần đảo Chagos và chỉ trích Anh không tuân thủ nghị quyết năm 2019 của Liên hợp quốc ².

II. Phản ứng của các nước lớn

1. Anh: bất chấp luật lệ quốc tế¹

Kể từ tháng 10 năm 2020, bản đồ thế giới chính thức của Liên Hợp Quốc ghi rõ quần đảo Chagos là lãnh thổ của Mauritius. Bất chấp những quyết định pháp lý quốc tế và những điều chỉnh của thể chế này, Anh vẫn tiếp tục bày tỏ rằng họ “không nghi ngờ gì” về chủ quyền của mình đối với quần đảo Chagos và sẽ giữ vững “cam kết lâu dài, lần đầu tiên được đưa ra vào năm 1965, sẽ nhượng lại chủ quyền lãnh thổ cho Mauritius khi nó không còn được sử dụng cho mục đích quốc phòng”.

2. Sức mạnh hành động gương mẫu: Sự hiện diện của Mỹ ở Diego Garcia²

Việc Mỹ tuyên bố duy trì trật tự dựa trên luật lệ, không phù hợp với sự im lặng của họ về chủ quyền của Mauritian ở Chagos.

Trong bài phát biểu tại Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ vào đầu tháng Hai, Tổng thống Joe Biden đã ủng hộ chế độ pháp quyền như một phần của “lợi thế vĩnh cửu của Mỹ” và tầm nhìn của ông về một quốc gia dẫn đầu “không chỉ bằng tấm gương về sức mạnh của chúng ta mà còn bằng sức mạnh hành động gương mẫu của chúng ta” *¹. Trong quá trình cạnh tranh với Bắc Kinh, Mỹ đã cố gắng hết sức để thu hút sự chú ý của dư luận tới việc Trung Quốc coi thường luật pháp quốc tế và Mỹ thể hiện mình là người đấu tranh cho trật tự dựa trên luật lệ trong khi dễ dàng bỏ qua việc áp dụng luật lệ đối với sự hiện diện của quân đội Mỹ trên Diego Garcia.

Diego Garcia đã là một căn cứ tối quan trọng trong cuộc viễn chinh của Mỹ ở Afghanistan và Iraq. Đến nay nó vẫn là một căn cứ quân sự vô giá trong một khu vực có ít căn cứ thường trú của Mỹ. Nhưng các luật lệ và giá trị hiện đang là trung tâm của việc gia tăng cạnh tranh ảnh hưởng giữa Washington và Bắc Kinh.

Trong khi Mỹ tuyên bố Đảng Cộng sản Trung Quốc đang tìm cách đảo ngược trật tự dựa trên luật lệ, Mỹ cũng làm như vậy khi đối mặt với lời kêu gọi của Mauritius về việc khôi phục lãnh thổ của họ và việc gần như cả thế giới phản đối tuyên bố chủ quyền của Anh đối với quần đảo này.

Mỹ hiện tại không có ý định từ bỏ căn cứ chiến lược của mình ở Ấn Độ Dương, và chính phủ bảo thủ của Anh cũng không sẵn sàng từ bỏ các tuyên bố chủ quyền đối với thuộc địa này. Cả hai đều lo sợ những hậu quả tiềm ẩn của việc nhường quyền kiểm soát [Diego Garcia], họ sẽ phải chịu sự thay đổi thất thường của nước chủ nhà, chủ nhà có thể đuổi họ khỏi chiếc tàu sân bay không thể bị đánh chìm này. Phải thừa nhận rằng, việc trao trả lại quần đảo sẽ gây ra rủi ro. Một chính phủ Mauritius trong tương lai có thể ít chào đón Mỹ hơn và có thể thu hồi hợp đồng cho thuê. Mỹ cũng có thể buộc phải đàm phán lại để đạt được những lợi ích mà họ đang được hưởng.

Luật pháp đứng về phía Mauritius, như đã nêu trên, dù vậy Chính phủ Mauritius vẫn tìm cách xóa bỏ những lo ngại của Mỹ qua hai lần đề nghị cho Mỹ thuê đất với thời hạn lên đến 99 năm, nếu quốc gia này giành lại quyền kiểm soát đối với quần đảo. Đại sứ Mauritius tại Liên Hợp Quốc nói rõ ủng hộ Mỹ tiếp tục hiện diện tại Diego Garcia, cũng như ảnh hưởng của Mỹ đến sự ổn định tại khu vực Ấn Độ Dương. Thủ tướng Mauritius đưa ra những đảm bảo của riêng mình rằng “Sự kết thúc quyền cai quản của Anh không có liên quan đến căn cứ quân sự Mỹ tại Diego Garcia, Mauritius cam kết vẫn tiếp tục duy trì”. Mauritius đã đề xuất cho cả Mỹ và Anh một cách để khẳng định cam kết của họ đối với luật lệ thay vì bỏ qua chúng, trong khi vẫn duy trì quyền tiếp cận quân sự tại một địa điểm quan trọng trong thế kỷ tới.

Do đó, chính quyền Biden có cơ hội để tháo gỡ xung đột giữa lợi ích chiến lược quan trọng và tuyên bố ủng hộ một trật tự dựa trên luật lệ. Với sự tham vấn của London, Washington nên nhanh chóng hành động, tuyên bố ủng hộ việc chuyển Quần đảo Chagos cho Port Louis [thủ đô của Mauritius] kiểm soát, chấp nhận hợp đồng thuê 99 năm được đề nghị và ký một thỏa thuận quốc phòng với một đối tác dân chủ bình đẳng theo luật lệ. Thực tế là phe đối lập chính trị ở Anh đã thông báo ý định tuân thủ Nghị quyết của Liên Hợp Quốc một cách sớm nhất có thể. Với việc dư luận quốc tế ngày càng phản đối việc Anh tiếp tục kiểm soát quần đảo, việc trao trả Chagos của Anh không chỉ đúng đắn về đạo đức mà còn đúng về chiến lược.

Tiếp tục thực hiện thỏa thuận hiện tại [giữa Anh và Mỹ] khiến Anh và Mỹ phải hứng chịu những lời chỉ trích về hành vi đạo đức giả trong cách tiếp cận luật pháp quốc tế của họ. Việc Luân Đôn từ chối tuân thủ phán quyết ITLOS có thể được ví như việc Bắc Kinh từ chối phán quyết năm 2016 của Tòa Trọng tài Thường trực về Biển Đông, vì cả hai cơ quan pháp lý này đều được triệu tập theo Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS). Chỉ với sự thiếu tự trọng đến vô sỉ, thì hai nước này mới có thể cáo buộc Bắc Kinh phá hoại trật tự dựa trên luật lệ trong khi họ thách thức Liên Hợp Quốc về chủ quyền của Mauritius. Tốt hơn hết hãy nắm bắt cơ hội này để thể hiện cam kết tuân thủ luật pháp, hơn là tiếp tục thách thức và bị cô lập về vấn đề nhân quyền.

Với việc yêu cầu Trung Quốc tuân thủ trật tự dựa trên luật lệ, Mỹ và Anh đã thiết lập một khuôn cửa hoa mỹ nhưng nhỏ hẹp mà giờ đây chính họ phải bước qua.

Nỗ lực biện minh cho việc Anh tiếp tục kiểm soát quần đảo Chagos giống như phá hủy trật tự dựa trên luật lệ để cứu nó, và củng cố quan điểm của Trung Quốc về một thế giới, mà ở đó những nước yếu thế gánh chịu những gì họ phải gánh chịu.

Hành động quyết định của chính quyền Biden sẽ tạo điều kiện cho Diego Garcia trở về với Mauritius không chỉ đúng đắn về mặt đạo đức mà còn củng cố cam kết của Mỹ đối với luật pháp quốc tế và nhân quyền. Bằng cách cam kết thực hiện tiến trình này, Washington có thể tránh được tác động tiêu cực đến các lợi ích chiến lược của Mỹ, đồng thời củng cố trật tự dựa trên luật lệ ở Ấn Độ - Thái Bình Dương.