Bauxite Việt Nam

Trọng Thành

Viễn cảnh sông Mêkông cạn dòng về mùa khô và rối loạn nhịp nước đã được giới chuyên gia, các tổ chức xã hội dân sự, chính phủ nhiều nước khẩn thiết cảnh báo từ nhiều năm nay. Hệ quả trực tiếp là đời sống của hơn 60 triệu dân cư ven bờ bị ảnh hưởng nặng nề. Nguyên nhân hàng đầu mà nhiều nhà quan sát chỉ ra là các đập thủy điện dòng chính, trong đó có 11 đập thủy điện Trung Quốc. Tuy nhiên, Bắc Kinh liên tục bác bỏ cáo buộc này.

Lượng nước chứa trong các hồ trữ nước 11 đập thủy điện ở Lan Thương, Mêkông, Trung Quốc, cuối tháng 7/2020, theo số liệu của dự án Mekong Dam Monitor. © Ảnh chụp màn hình Stimson Center

Hôm 14/12/2020, một dự án do chính phủ Mỹ tài trợ một phần mang tên Mekong Dam Moniter/Giám sát Đập Mêkông (gọi tắt là MDM) ra mắt, với sứ mạng thông tin đến công chúng về ảnh hưởng trực tiếp của các đập lớn đến dòng chảy Mêkông. Dự án MDM, dựa trên các hình ảnh do vệ tinh cung cấp, có tham vọng đưa ra bức tranh toàn diện về tác động của các con đập, đúng theo thời gian gần như thực.

Cho đến nay, gần như có rất ít thông tin chính xác về lượng nước vào ra của các đập thượng nguồn Trung Quốc (trên đoạn sông mà Trung Quốc gọi là Lan Thương) được chia sẻ ra bên ngoài, cho dù có nhiều bằng chứng về đập thượng nguồn làm thay đổi chu kỳ dòng chảy tự nhiên của Mêkông, ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp ở hạ lưu, cũng như nghề đánh cá nước ngọt, các nguồn sinh kế chủ yếu của cư dân hạ lưu, bao gồm Đồng bằng sông Cửu Long Việt Nam (ĐBSCL). Việc dự án Giám sát Đập Mêkông ra mắt mang lại hy vọng tạo áp lực buộc Trung Quốc phải minh bạch hơn về số liệu liên quan đến nước đập thủy điện.

Ảnh vệ tinh với sai số +/- 1 mét

Dự án MDM có mục tiêu cung cấp số liệu mực nước của sông hoặc hồ chứa, nơi không có dữ liệu thu thập tại chỗ, hoặc nơi dữ liệu tuy được đo, nhưng không được chia sẻ với các bên liên quan. Dự án sử dụng các hình ảnh của trạm dịch vụ vệ tinh Sentinel-1 và quy trình hệ thống thông tin địa lý (Geographic Information System - GIS), để xác định mực nước trong lòng của 13 con đập (trong đó có 11 đập trên đất Trung Quốc) và hồ chứa đã hoàn tất trên dòng chính Mêkông, cùng với 15 đập và các hồ chứa trên phụ lưu với công suất trên 200 MW, với sai số là + / 1 mét. Thời gian cung cấp thông tin là một tuần một lần.

Trạm dịch vụ vệ tinh Sentinel-1 gồm hai vệ tinh quỹ đạo địa cực (Sentinel-1A và Sentinel-1B được đưa lên quỹ đạo năm 2014 và 2016), hoạt động phối hợp cả ngày lẫn đêm, thực hiện nhiệm vụ chụp ảnh theo công nghệ giao thoa radar độ mở tổng hợp (synthetic aperture radar imaging), cho phép thu nhận được hình ảnh với độ chính xác cao, bất kể thời tiết. Sentinel-1 là một trong năm dịch vụ chính của chương trình ​​Copernicus của Cơ quan Không gian châu Âu (ESA).

Nguyễn Tuấn Khoa

Đập thủy điện Xayyaboury trên dòng chính Mekong. Nguồn: TC Lào-Việt

Trên dòng chính Mekong, Luang Prabang (1460 MW) là đập thủy điện lớn thứ hai trong số 9 đập thủy điện thuộc lãnh thổ Lào-Thái-Miên, đang được Tập Đoàn Dầu Khí VN (PVN) chuẩn bị khởi công vào đầu tháng 7/2020.

Lại thêm một tác nhân gây hạn-mặn cho ĐBSCL nhưng do chính công ty VN gây ra. Từ đây, VN không còn lý do để lên án các dự án (DA) thủy điện trên dòng Mekong trong tương lai nữa. Đối với dư luận trong nước, bên cạnh lý do tàn phá môi trường, người ta còn phản đối sự thiếu minh bạch về tài chánh của nhà đầu tư PVN.

PVN với những thành tích đen

Nói tới PVN người ta thường nghĩ đến một lãnh địa chỉ dành cho người miền Bắc, đầy đặc quyền đặc lợi, chiếm phần lớn đất đai Vũng Tàu. Còn hơn thế, PVN được giao nhiều quyền hạn đến mức Chính phủ không kiểm soát nổi việc đầu tư trong và ngoài nước của họ. Năm 2012, thanh tra toàn diện cho thấy, sai phạm tính đến năm 2010 là 18 ngàn tỷ đồng. PVN bắt đầu lộ dạng hang ổ của bọn tham nhũng [1].

Đối với đầu tư trong nước, PVN đã lập ra 36 đơn vị, phần lớn nhằm mục đích biển thủ công quỹ chứ không phải để sản xuất. Vì vậy, ngay khi xây dựng gần xong các giám đốc ôm tiền bỏ trốn ra nước ngoài, còn các nhà máy đều không hoạt động hoặc hoạt động giả để rồi đóng cửa sau đó. Thử xem một vài trường hợp tiêu biểu:

PVTex (Nhà máy Sợi Đình Vũ) đầu tư 7,000 tỷ đồng, chết ngay khi khánh thành và làm lỗ thêm 3,262 tỷ Đồng. Giám đốc Vũ Đình Duy đã bỏ trốn sang châu Âu và thoát!

PVC (Xây lắp Dầu khí) lỗ 3,300 tỷ đồng, Trịnh Xuân Thanh làm Chủ tịch HĐQT, bị truy nã hồi tháng 6/2018 nhưng đã bỏ trốn sang Đức. Đến cuối tháng 7/2017, Thanh bị chính phủ Việt Nam bắt cóc mang về. Vụ bắt cóc này đã gây ra khủng hoảng ngoại giao giữa hai nước Việt - Đức trong một thời gian dài.

PVC-ME: Do Trịnh Xuân Thanh thành lập để xây dựng và gia công cơ khí. Công ty này chỉ làm cò, gây thất thoát 576 tỷ và gây nợ thêm hàng trăm tỷ đồng. Giám đốc Trịnh Văn Thảo cũng đã bỏ trốn và thoát!

PV Power: Lê Chung Dũng (PTGD) đi nước ngoài, trốn và thoát. Trước đó trong vai trò PTGD của PVC, ông ta làm thất thoát hàng ngàn tỷ đồng làm DA Nhiệt Điện Thái Bình 2 sau hơn 10 năm vẫn chưa xây dựng xong. [2]

PVN: Đầu tư 800 tỷ Đồng vào Ocean Bank để thua trắng, Hà Văn Thắm, Chủ tịch HĐQT Ocean Bank phải vào tù.

Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đang chịu cơn khát chưa từng có, dân cư phải mua nước giá 250.000 đồng/ mét khối, trong khi ở San Diego, nhà máy khử mặn nước biển thành nước uống, bán với giá 30.000 đồng/mét khối.

Trước tình cảnh như thế, ngoài tác động khí hậu, họ rất cần thông tin chính xác về vai trò thủy điện trên lưu vực. Các kênh truyền thông có nhiều thông tin nhưng có những thông tin không chính xác, gây hoang mang cho dư luận nên chúng tôi tìm câu trả lời từ các nghiên cứu khoa học sau đây chia sẻ cùng các bạn.

1. Các phụ lưu theo quá trình lịch sử đóng góp lượng nước vào Mekong như thế nào?
2. Các con đập cắt giảm phù sa của Mekong như thế nào?
3. Các hồ thủy điện Lancang-Mekong tích trữ bao nhiêu nước?
4. Nước về Đồng bằng sông Cửu Long xuống từ nguồn nào?
5. Con đường giải thoát cho lưu vực?

***

1. Các phụ lưu theo quá trình lịch sử đóng góp lượng nước vào Mekong như thế nào?

Theo Báo cáo Thủy văn[1] của Mekong River Commission, trung bình mỗi năm các lưu vực góp phần vào dòng  chảy theo bảng tỉ lệ sau, Trung Quốc 16%, Lào 35%, Thái Lan, Cam Bốt đều 18%, Việt Nam 11% và Miến 2%. Do đó, Việt Nam không phải vô can vì cũng xây nhiều thủy điện trên phụ lưu tại Việt Nam, nhưng đứng thứ năm trong sáu nước, không có nhiều nước để cất giữ gây ra đại hạn như hiện nay.

Lượng nước đóng góp vào Mekong theo Wikipedia[2]

Vào mùa khô, Lancang (Lan Thương 澜沧, tên gọi sông Mekong của Trung Quốc ở phần thượng nguồn thuộc Trung Quốc) nhờ có tuyết tan từ Hy Mã Lạp Sơn nên lưu lượng từ Vân Nam góp vào lên gần đến 80% vào dòng chảy tại Vientiane và 40% vào dòng chảy tại Kratie, tỉ lệ này là báo cáo của Mekong River Commission[3].

Vào những năm ít mưa nặng hạn, tỉ lệ nước từ Vân Nam có thể còn cao hơn nhiều, với 40 tỉ mét khối thể tích các hồ chứa Vân Nam, Trung Quốc có trong tay quyền lực quyết đoán lưu lượng Mekong những mùa có hạn hán.  Những quan sát viên chỉ dựa vào 16% trung bình năm để coi nhẹ tác hại chuỗi dập thủy điện Vân Nam khác gì biện bạch cho Trung Quốc.     

Thật vậy, xem xét tác động sinh thái cần nghiên cứu toàn diện. Theo giới chuyên gia môi trường, tác động các hồ chứa thủy điện hay chuyển nước của thủy nông phải được khảo sát cả hai mùa, theo ba hoạt cảnh, năm mưa bình thường, năm mưa nhiều và năm khô hạn. Khi đó sẽ thấy việc vận hành thủy điện có thể gây hạn chồng hạn, lũ chồng lũ cho hạ lưu. Sự việc đáng tiếc này đã xảy ra ở Việt Nam.

Tương tự thế, không thể kết luận là Trung Quốc không lấy nước của Mekong với lý luận đơn giản là họ chỉ tạm giữ ở các hồ chứa và xả ra sau. Muốn biết rõ, phải làm phân tích cân bằng khối lượng (mass balance) từ những số liệu nước ra và vào, cùng với thể tích, mực nước của tất cả các hồ chứa, và lượng nước chuyển đi ra khỏi lưu vực sử dụng từng giờ qua nhiều năm. Nhưng những thông số này rõ ràng Trung Quốc cố tình không công bố, khiến sự ngờ vực càng tăng khi hạn hán kéo dài. Dân cư ĐBSCL thì nhìn sự kiện hạn lụt sụt lở với nước mắt.