Bauxite Việt Nam

TS Nguyễn Đăng Hoàng

Tuần qua Quỹ Kinh tế Mới (New Economics Foundation hay viết tắt là NEF) đã công bố báo cáo về Chỉ số hạnh phúc hành tinh (Happy Planet Index hay viết tắt là HPI) cho năm 2012 [1]. Dựa theo chỉ số HPI thì trong số 151 quốc gia được báo cáo, Costa Rica đứng đầu và Việt Nam đứng hạng hai. Một số báo chí trong nước xem đây là một niềm hãnh diện cho Việt Nam và đã công bố rộng rãi tin “mừng” này! Tiêu biểu cho những bài báo này là bản tin “Người Việt Nam hạnh phúc thứ 2 trên thế giới” trên tờ Người Lao Động online số ngày 16/6/2012 [2], hoặc bản tin “Việt Nam đứng nhì thế giới về Chỉ số Hạnh phúc” trên tờ Báo Mới và tờ VNEconomy [3, 4], hoặc bản tin “Vietnam Is Second Happiest Country: HPI” trên tờ Tuổi Trẻ online số ngày 17/6/2012 [5].

Tuy nhiên theo tôi nghĩ thì đây là một tin buồn cho VN mà các bài báo trên do vô tình, hoặc cố ý lầm lẫn biến thành tin “mừng”. Sự lầm lẫn này có nhiều ảnh hưởng quan trọng cho VN. Lý do là nếu người dân VN thật sự được hạnh phúc đứng thứ 2 trên thế giới thì nhà nước VN có thể vỗ ngực tuyên bố là các chính sách trị dân mà họ đang theo đuổi đã thành công tốt đẹp. Nhà nước VN không cần phải thay đổi chính sách nào cả. Nhưng trên thực tế VN có lợi tức bình quân mỗi đầu người thấp, $3.205 (xem Bảng 1 dưới đây) đứng hạng 105 trong 151 nước. Chỉ số HPI phản ảnh một phần nào thực trạng nghèo đói đáng buồn này. VN cần thay đổi để thoát cảnh nghèo đói.

Tại sao lại có sự lầm lẫn nghiêm trọng như vậy? Trong bài này tôi xin bàn đến 3 yếu tố dẫn đến sự lầm lẫn này. Thứ nhất các bài báo trên đã dịch sai từ HPI. Thứ hai các bài báo trên đã không giải thích ý nghĩa của chỉ số HPI làm người đọc càng hiểu lầm thêm. Thứ ba cấu trúc và cách đo chỉ số HPI hiện còn có nhiều khiếm khuyết cần được bổ túc thêm.

Dịch sai từ HPI

Happy Planet Index được các bài báo trên dịch là Chỉ số hạnh phúc. Nhưng thật ra nếu được dịch sát nghĩa thì HPI là chỉ số hạnh phúc cho hành tinh (trái đất). Đây là một sự khác biệt quan trọng vì hạnh phúc của VN hoàn toàn khác với hạnh phúc của trái đất. Theo suy luận của NEF thì trái đất được hạnh phúc khi môi trường được bảo vệ, gìn giữ. Trái đất được "hạnh phúc" nhất khi mọi người sống vui vẻ, khỏe mạnh, và xài thực ít tài nguyên sinh thái (Ecological footprint). Một người tiền sử, hoặc một em bé chăn trâu là mẫu người lý tưởng của NEF. Đây là nghịch lý của tư duy “Ai bảo chăn trâu là khổ”. Ai cũng ca ngợi cuộc sống chăn trâu nhưng không ai muốn làm kẻ chăn trâu. Như vậy khi VN có chỉ số HPI cao không có nghĩa là dân VN được hạnh phúc, mà có thể vì dân VN nghèo nên xài thực ít tài nguyên sinh thái, làm trái đất được hạnh phúc.

Ý nghĩa của chỉ số HPI

Theo Quỹ Kinh tế Mới, mục đích của chỉ số HPI là để đo số năm người dân được sống hạnh phúc dựa trên một đơn vị tài nguyên (Number of Happy Life Years achieved per unit of resource use.) Chỉ số HPI được tính dựa vào 3 yếu tố chính: mức hài lòng của người dân về cuộc sống (well-being), tuổi thọ (life expectancy), và mức sử dụng tài nguyên sinh thái của mỗi người dân (ecological footprint) theo công thức sau.

HPI = (Experience well-being x Life Expectancy)/ Ecological footprint.

Như vậy từ mục đích đến công thức tính, chỉ số HPI hoàn toàn không phải là thước đo hạnh phúc của một quốc gia. Chỉ số HPI trên lý thuyết có thể được hiểu như là một chỉ số phản ảnh hiệu năng của một quốc gia trong việc sử dụng tài nguyên sinh thái để mang lại hạnh phúc và sức khỏe cho dân chúng. Thành thử với cùng một mức hài lòng của người dân về cuộc sống và tuổi thọ, những nước càng nghèo thì mức sử dụng tài nguyên sinh thái cá nhân càng ít, và do đó chỉ số HPI càng cao. VN là một nước nghèo, tuổi thọ không thấp lắm nên có chỉ số HPI cao.

Vài khiếm khuyết của chỉ số HPI

Trong những thập niên gần đây, nhiều chuyên gia đã thấy được sự giới hạn của tổ̉ng sản lượng của một nước (GDP) khi dùng để đo lường hạnh phúc của một quốc gia. Nhiều chỉ số khác đã được dùng để thay thế GDP. Hai chỉ số được nhiều người biết là Chỉ số hạnh phúc quốc gia (Gross National Happiness Index) được dùng ở Bhutan [6], và Chỉ số hạnh phúc của cuộc sống (Your Better Life Index) do Cơ quan Hợp tác và Phát triển Kinh tế (Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD [7]). Mục đích của Quỹ Kinh tế Mới khi đưa ra HPI là để có một chỉ số bao gồm 3 yếu tố hạnh phúc, tuổi thọ, và mức sử dụng tài nguyên sinh thái. Đây là một mục đích đáng phục tuy nhiên hiện tại chỉ số HPI vẫn còn có nhiều khiếm khuyết.

Một khiếm khuyết quan trọng là khó khăn trong việc ước lượng hạnh phúc của một nước. Hạnh phúc là một cảm tính khó có thể đo được một cánh khách quan. Chẳng hạn như trong một nước nông nghiệp, cảm tính hạnh phúc sẽ thay đổi tùy theo năm, thời tiết, thời gian trong năm, được mùa hay mất mùa, ... Thêm vào đó Quỹ Kinh tế Mới lại dùng Chỉ số hạnh phúc của cuộc sống do OECD ước lượng cho nhiều nước cho nhiều năm khác nhau, thay vì cùng một năm khi tính chỉ số HPI cho 2012.

Một khiếm khuyết quan trọng thứ hai là khó khăn trong việc ước lượng mức sử dụng tài nguyên sinh thái. Chẳng hạn như khi tính mức sử dụng tài nguyên sinh thái, Quỹ Kinh tế Mới đem mức sử dụng tài nguyên của nước sản xuất đưa vào nước nhập cảng. Thành thử khi Trung Quốc sản xuất một xe gắn máy và bán sang Mỹ thì Ecological footprint của Trung Quốc không thay đổi nhưng Ecological footprint của Mỹ to hơn và chỉ số FPI của Mỹ xấu hơn. Một vấn đề khác là Ecological footprint của Quỹ Kinh tế Mới không tính những yếu tố quan trọng trong việc bảo vệ môi trường chẳng hạn như nỗ lực của dân chúng, nhà nước, và luật lệ nhằm ngăn ngừa ô nhiễm. Do đó Trung Quốc, một nước gần đây có nhiều thành phố ô nhiễm nhất thế giới, có nhiều hoạt động phá hủy môi trường sinh thái của trái đất nhất, lại có chỉ số HPI cao hơn hầu hết những nước Âu Mỹ.

Do những khiếm khuyết trên, những chỉ số HPI mà Quỹ Kinh tế Mới vừa công bố tuần qua có nhiều kết quả không hợp lý. Thí dụ như khi so sánh VN và Nhật. Theo bản báo cáo của Quỹ Kinh tế Mới thì VN có mức hài lòng của người dân về cuộc sống là 5,8; tuổi thọ trung bình 75,2; mức sử dụng tài nguyên sinh thái 1,4; và GDP bình quân mỗi đầu người là $3.205 (xem Bảng 1). Trong khi đó những con số tương ứng của Nhật là 6,1; 83,4; 4,2; và $33.733. Nghĩa là bình quân dân Nhật sống hạnh phúc hơn, có tuổi thọ cao hơn, và giàu gấp 10 lần dân VN. Ngoài ra dân chúng và nhà nước Nhật có nhiều nỗ lực và luật lệ nhằm bảo vệ môi trường hơn VN. Nhưng theo Quỹ Kinh tế Mới thì VN có chỉ số HPI là 60,4 – đứng hạng 2 trên thế giới. Trong khi đó chỉ số HPI của Nhật là 47,5 – đứng hạng 45 trên thế giới! Lý do VN có chỉ số HPI cao hơn Nhật không phải do người dân VN sống hạnh phúc hơn, hoặc biết bảo vệ môi trường hơn, mà là vì dân Nhật giàu hơn nên có mức sử dụng tài nguyên sinh thái cao hơn.

Một thí dụ khác về sự khiếm khuyết của chỉ số HPI là trường hợp Trung Quốc (TQ) và Mỹ. Theo bản báo cáo của Quỹ Kinh tế Mới thì TQ có mức hài lòng của người dân về cuộc sống là 4,7; tuổi thọ trung bình 73,5; mức sử dụng tài nguyên sinh thái 2,1; và GDP bình quân mỗi đầu người là $7.599. Trong khi đó những con số tương ứng của Mỹ là 7,2; 78,5; 7,2; và $47.153. Nghĩa là bình quân dân Mỹ sống hạnh phúc hơn, có tuổi thọ cao hơn, và giàu gấp 6 lần dân TQ. Ngoài ra dân chúng và nhà nước Mỹ có nhiều nỗ lực và luật lệ nhằm bảo vệ môi trường hơn TQ. Nhưng theo Quỹ Kinh tế Mới thì TQ có chỉ số HPI 44,7 – đứng hạng 60 trên thế giới. Trong khi chỉ số HPI của Mỹ là 37,3 – đứng hạng 105 trên thế giới. Lý do TQ có chỉ số HPI cao hơn Mỹ không phải do người dân TQ sống hạnh phúc hơn, hoặc biết bảo vệ môi trường hơn, mà là vì dân Mỹ giàu hơn nên có mức sử dụng tài nguyên sinh thái cao hơn.

Hai thí dụ trên cho thấy là hiện tại chỉ số HPI vẫn còn có nhiều vấn đề. Tuy nhiên một điều chúng ta có thể biết chắc là chỉ số HPI không đo lường mức độ hạnh phúc của một nước như một ít báo chí VN đã hiểu lầm.

Bảng 1: So sánh tuổi thọ, hạnh phúc, sử dụng tài nguyên, HPI, và GDP các nước - 2012

Country	Life Exp	Well-being (0-10)	Footprint (gha/capita)	Happy Planet Index	GDP/capita ($PPP)
Afghanistan	48.7	4.8	0.54	36.8	1,207
Albania	76.9	5.3	1.81	54.1	8,592
Algeria	73.1	5.2	1.65	52.2	8,433
Angola	51.1	4.2	0.89	33.2	6,186
Argentina	75.9	6.4	2.71	54.1	16,012
Armenia	74.2	4.4	1.73	46.0	5,463
Australia	81.9	7.4	6.68	42.0	38,160
Austria	80.9	7.3	5.29	47.1	40,006
Azerbaijan	70.7	4.2	1.97	40.9	9,936
Bahrain	75.1	4.5	6.65	26.6	25,799
Bangladesh	68.9	5.0	0.66	56.3	1,659
Belarus	70.3	5.5	3.99	37.4	13,929
Belgium	80.0	6.9	7.11	37.1	37,631
Belize	76.1	6.5	2.11	59.3	6,670
Benin	56.1	3.7	1.36	31.1	1,587
Bolivia	66.6	5.8	2.61	43.6	4,849
Bosnia & Herzegovina	75.7	4.7	2.74	42.4	8,690
Botswana	53.2	3.6	2.84	22.6	13,893
Brazil	73.5	6.8	2.93	52.9	11,210
Bulgaria	73.4	4.2	3.56	34.1	13,931
Burkina Faso	55.4	4.0	1.53	31.8	1,256
Burundi	50.4	3.8	0.85	30.5	409
Cambodia	63.1	4.2	1.19	40.3	2,194
Cameroon	51.6	4.4	1.09	33.7	2,294
Canada	81.0	7.7	6.43	43.6	39,050
Central African Rep	48.4	3.6	1.36	25.3	789
Chad	49.6	3.7	1.89	24.7	1,370
Chile	79.1	6.6	3.24	53.9	15,779
Colombia	73.7	6.4	1.80	59.8	9,453
Comoros	61.1	3.9	1.30	36.5	1,096
Congo	57.4	3.8	1.08	34.5	4,245
Congo, Dem. Rep.	48.4	4.0	0.76	30.5	347
Costa Rica	79.3	7.3	2.52	64.0	11,569
Cote d'Ivoire	55.4	4.2	0.99	35.9	1,899
Croatia	76.6	5.6	4.19	40.6	19,543
Cuba	79.1	5.4	1.90	56.2	5,253
Cyprus	79.6	6.4	4.44	45.5	31,092
Czech Republic	77.7	6.2	5.27	39.4	24,518
Denmark	78.8	7.8	8.25	36.6	40,163
Djibouti	57.9	5.0	1.85	37.2	2,308
Dominican Republic	73.4	4.7	1.42	50.7	9,350
Ecuador	75.6	5.8	2.37	52.5	8,028
Egypt	73.2	3.9	2.06	39.6	6,180
El Salvador	72.2	6.7	1.99	58.9	6,668
Estonia	74.8	5.1	4.73	34.9	20,663
Ethiopia	59.3	4.4	1.13	39.2	1,041
Finland	80.0	7.4	6.21	42.7	36,473
France	81.5	6.8	4.91	46.5	34,123
Georgia	73.7	4.1	1.43	46.0	5,074
Germany	80.4	6.7	4.57	47.2	37,402
Ghana	64.2	4.6	1.74	40.3	1,644
Greece	79.9	5.8	4.92	40.5	28,408
Guatemala	71.2	6.3	1.78	56.9	4,785
Guinea	54.1	4.0	1.72	30.0	1,091
Guyana	69.9	6.0	2.08	51.2	3,432
Haiti	62.1	3.8	0.60	41.3	1,111
Honduras	73.1	5.9	1.73	56.0	3,923
Hong Kong	82.8	5.6	5.81	37.5	46,502
Hungary	74.4	4.7	3.59	37.4	20,545
Iceland	81.8	6.9	6.54	40.2	35,642
India	65.4	5.0	0.87	50.9	3,425
Indonesia	69.4	5.5	1.13	55.5	4,325
Iran	73.0	4.8	2.66	41.7	11,570
Iraq	69.0	5.0	1.42	49.2	3,562
Ireland	80.6	7.3	6.22	42.4	40,464
Israel	81.6	7.4	3.96	55.2	28,573
Italy	81.9	6.4	4.52	46.4	31,954
Jamaica	73.1	6.2	1.72	58.5	7,673
Jordan	73.4	5.7	2.13	51.7	5,749
Kazakhstan	67.0	5.5	4.14	34.7	12,169
Kenya	57.1	4.3	0.95	38.0	1,651
Korea	80.6	6.1	4.62	43.8	29,101
Kuwait	74.6	6.6	9.72	27.1	46,428
Kyrgyzstan	67.7	5.0	1.29	49.1	2,239
Laos	67.5	5.0	1.30	49.1	2,551
Latvia	73.3	4.7	3.95	34.9	16,340
Lebanon	72.6	5.2	2.85	42.9	14,069
Liberia	56.8	4.2	1.28	35.2	419
Libya	74.8	4.9	3.19	40.8	16,987
Lithuania	72.2	5.1	4.38	34.6	18,370
Luxembourg	80.0	7.1	10.72	29.0	86,124
Macedonia	74.8	4.2	5.36	28.3	11,162
Madagascar	66.7	4.6	1.16	46.8	969
Malawi	54.2	5.1	0.78	42.5	882
Malaysia	74.2	5.6	3.90	40.5	14,731
Mali	51.4	3.8	1.86	26.0	1,065
Malta	79.6	5.8	4.26	43.1	26,445
Mauritania	58.6	5.0	2.86	32.3	2,456
Mauritius	73.4	5.5	4.55	36.6	13,697
Mexico	77.0	6.8	3.30	52.9	14,564
Moldova	69.3	5.6	2.10	48.0	3,110
Mongolia	68.5	4.6	5.53	26.8	4,036
Morocco	72.2	4.4	1.32	47.9	4,712
Mozambique	50.2	4.7	0.78	35.7	942
Myanmar	65.2	5.3	1.94	44.2	1,950
Namibia	62.5	4.9	2.03	38.9	6,475
Nepal	68.8	3.8	0.76	45.6	1,199
Netherlands	80.7	7.5	6.34	43.1	42,165
New Zealand	80.7	7.2	4.31	51.6	29,535
Nicaragua	74.0	5.7	1.56	57.1	2,913
Niger	54.7	4.1	2.59	26.8	728
Nigeria	51.9	4.8	1.44	33.6	2,399
Norway	81.1	7.6	4.77	51.4	57,231
Pakistan	65.4	5.3	0.75	54.1	2,688
Palestine	72.8	4.8	1.40	51.2	2,613
Panama	76.1	7.3	2.97	57.8	13,608
Paraguay	72.5	5.8	2.99	45.8	5,181
Peru	74.0	5.6	2.03	52.4	9,538
Philippines	68.7	4.9	0.98	52.4	3,969
Poland	76.1	5.8	3.94	42.6	19,885
Portugal	79.5	4.9	4.12	38.7	25,416
Qatar	78.4	6.6	11.68	25.2	80,944
Romania	74.0	4.9	2.84	42.2	14,524
Russia	68.8	5.5	4.40	34.5	19,891
Rwanda	55.4	4.0	0.71	36.9	1,163
Saudi Arabia	73.9	6.7	3.99	46.0	22,713
Senegal	59.3	3.8	1.53	33.3	1,935
Serbia	74.5	4.5	2.57	41.3	11,349
Sierra Leone	47.8	4.1	1.13	28.8	827
Singapore	81.1	6.5	6.10	39.8	57,932
Slovakia	75.4	6.1	4.66	40.1	23,303
Slovenia	79.3	6.1	5.21	40.2	26,925
South Africa	52.8	4.7	2.59	28.2	10,565
Spain	81.4	6.2	4.74	44.1	32,230
Sri Lanka	74.9	4.2	1.21	49.4	5,078
Sudan	61.5	4.4	1.63	37.6	2,256
Sweden	81.4	7.5	5.71	46.2	39,024
Switzerland	82.3	7.5	5.01	50.3	46,384
Syria	75.9	4.1	1.45	47.1	5,285
Tajikistan	67.5	4.4	0.90	47.8	2,163
Tanzania	58.2	3.2	1.19	30.7	1,434
Thailand	74.1	6.2	2.41	53.5	8,554
Togo	57.1	2.8	1.03	28.2	998
Trinidad and Tobago	70.1	6.7	7.56	30.3	25,739
Tunisia	74.5	4.7	1.76	48.3	9,550
Turkey	74.0	5.5	2.55	47.6	15,687
Turkmenistan	65.0	6.6	3.98	39.1	8,274
Uganda	54.1	4.2	1.57	31.5	1,272
Ukraine	68.5	5.1	3.19	37.6	6,721
United Arab Emirates	76.5	7.2	8.88	31.8	47,213
United Kingdom	80.2	7.0	4.71	47.9	35,686
China	73.5	4.7	2.13	44.7	7,599
U.S.A	78.5	7.2	7.19	37.3	47,153
Uruguay	77.0	6.1	5.08	39.3	14,108
Uzbekistan	68.3	5.1	1.82	46.0	3,106
Venezuela	74.4	7.5	3.02	56.9	12,233
Vietnam	75.2	5.8	1.39	60.4	3,205
Japan	83.4	6.1	4.17	47.5	33,733
Yemen	65.5	3.9	0.87	43.0	2,653
Zambia	49.0	5.3	0.84	37.7	1,562
Zimbabwe	51.4	4.8	1.17	35.3	376
Nguồn: New Economic Foundation, 2012

Tài liệu tham khảo

(1) http://www.happyplanetindex.org/assets/happy-planet-index-report.pdf

(2) http://nld.com.vn/20120616044240201p0c1006/nguoi-viet-nam-hanh-phuc-thu-2-tren-the-gioi.htm

(3) http://www.baomoi.com/Viet-Nam-dung-nhi-the-gioi-ve-chi-so-hanh-phuc/45/8703055.epi

(4) http://vneconomy.vn/20120618090552812P0C9920/viet-nam-dung-nhi-the-gioi-ve-chi-so-hanh-phuc.htm

(5) http://tuoitrenews.vn/cmlink/tuoitrenews/society/vietnam-is-second-happiest-country-hpi-1.76392

(6) http://www.grossnationalhappiness.com/

(7) http://www.oecdbetterlifeindex.org/

N.Đ.H.

Tác giả gửi trực tiếp cho BVN