Bauxite Việt Nam

Lê Thọ Bình

Gần mười năm trước, khi Quốc hội thông qua Nghị quyết 88, chuyển từ “một chương trình, một bộ sách giáo khoa” sang “một chương trình, nhiều bộ sách”, đó được coi là một trong những cải cách táo bạo nhất của giáo dục Việt Nam. Đằng sau quyết định ấy là mong muốn phá bỏ tư duy độc quyền kiến thức, trao quyền lựa chọn cho các trường, thúc đẩy cạnh tranh, từ đó nâng chất lượng sách giáo khoa và khuyến khích sáng tạo sư phạm.

Kết quả bước đầu đã xuất hiện. Ba bộ sách được phê duyệt tạo nên sự đa dạng nhất định; giáo viên lần đầu có quyền lựa chọn bộ sách phù hợp, không còn bị bó buộc trong “đáp án mẫu” duy nhất. Nhưng chỉ sau một giai đoạn ngắn, khi Quốc hội bàn thảo Nghị quyết 71, Việt Nam lại đang đi theo hướng ngược lại: thống nhất trở về một bộ sách giáo khoa từ năm học 2026–2027.

Lý do đưa ra là để đảm bảo thống nhất, tránh lãng phí, chống tiêu cực trong lựa chọn sách, và nâng cao vai trò quản lý của Bộ Giáo dục.

Nhưng như đại biểu Hoàng Văn Cường cảnh báo, “một bộ sách thống nhất” không đồng nghĩa với “một bộ sách do Bộ Giáo dục viết”. Bởi khi Bộ vừa quản lý, vừa biên soạn, vừa phê duyệt, vừa áp dụng đại trà, bộ sách ấy tất yếu trở thành chuẩn duy nhất và triệt tiêu sáng tạo, đúng điều mà cải cách 10 năm trước cố gắng thay đổi.

Thực tế quốc tế cho thấy gần như không nước phát triển nào áp dụng mô hình một bộ sách duy nhất. Mỹ không có sách giáo khoa quốc gia; từng bang, từng học khu lựa chọn tài liệu theo chuẩn đầu ra chung. Nhật Bản có nhiều bộ sách khác nhau do các nhà xuất bản tư nhân biên soạn; Bộ Giáo dục chỉ thẩm định và phê duyệt. Hàn Quốc từng dùng một bộ sách duy nhất ở một số môn, nhưng từ lâu đã mở cho nhiều nhà xuất bản tham gia vì nhận ra rằng “một tiếng nói” không thể bao quát toàn bộ tiến bộ khoa học và sự đa dạng của phương pháp dạy học. Ngay cả Trung Quốc, một nền giáo dục thiên về quản lý tập trung, cũng không duy trì hoàn toàn một bộ sách, mà cho phép nhiều tỉnh, nhiều nhà xuất bản biên soạn tài liệu riêng biệt miễn là bám sát chương trình.

Điểm chung ở các quốc gia đó là: Chương trình thống nhất, Sách giáo khoa đa dạng, Bộ chỉ quản lý, không trực tiếp viết sách. Điều họ muốn thống nhất là chuẩn năng lực, chứ không phải cách trình bày kiến thức.

Do đó, câu hỏi quan trọng nhất lúc này không phải là “nên một hay nhiều bộ sách”, mà là: chúng ta muốn một nền giáo dục đào tạo người học biết tư duy độc lập, hay một nền giáo dục luyện người nhắc lại? Nếu quay về một bộ sách duy nhất được sử dụng toàn quốc, học sinh dễ rơi vào vòng lặp cũ: học theo sách, dạy theo sách, thi theo sách. Giáo viên mất động lực đổi mới vì không còn đối trọng cạnh tranh giữa các bộ sách. Việc dạy và học co lại theo đường mòn.

Cần thừa nhận rằng giai đoạn vừa qua tồn tại nhiều vấn đề: giá sách cao, lựa chọn sách ở một số nơi không minh bạch, chất lượng giữa các bộ sách không đồng đều. Nhưng thay vì bỏ hẳn mô hình nhiều bộ sách, giống như đổ cả nồi súp chỉ vì một miếng xương vụn, chúng ta hoàn toàn có thể sửa những điểm sai: minh bạch hóa quy trình chọn sách, siết thẩm định, nâng chuẩn biên soạn, hỗ trợ kinh phí cho học sinh nghèo. Giải pháp không phải là quay lại điểm xuất phát.

Nếu Bộ Giáo dục thực sự muốn có một bộ sách chuẩn, điều hợp lý nhất, đúng như đại biểu Hoàng Văn Cường đề xuất, là Bộ cung cấp một bộ sách mẫu để các trường có thể tham khảo hoặc sử dụng miễn phí, nhưng không áp đặt là bộ duy nhất. Bộ đóng vai trò “trọng tài” thay vì “vừa đá bóng vừa thổi còi”.

Cải cách giáo dục luôn cần sự kiên nhẫn và nhất quán. Đi vòng rồi trở lại chỗ cũ không chỉ khiến xã hội mệt mỏi mà còn làm mất động lực đổi mới của thầy và trò. Đã đến lúc chúng ta xác định rõ: mục tiêu của giáo dục là tạo ra những thế hệ biết suy nghĩ độc lập, chứ không phải những thế hệ đồng thanh đọc cùng một cuốn sách.

Nguồn: FB Lê Thọ Bình