Số phận long đong của danh tính nước Việt
(nhân dịp Ông Táo về trời, nhờ Táo quân trình với Ngọc Hoàng)
Trần
Gia Ninh
Chuyện
cũ, thuở tóc mới nhuộm màu tiêu muối, tôi đến Tây
Ban Nha theo lời mời của một người bạn lâu năm là
Công chúa Iren of Greece, Chủ tịch của tổ chức nhân đạo
“WORLD IN HARMONY - Thế giới hài hòa”. Công chúa là con
vua Hy Lạp, em gái Hoàng hậu Sophia của nước Tây Ban Nha.
Công chúa sống cùng Hoàng tộc tại Hoàng cung hiện tại
của Tây Ban Nha ở Madrid, nhưng Hoàng gia còn có một cung
điện khác lâu đời, nguy nga hơn, là cung điện El
Escorial (ảnh A) nằm cách Madrid 45 km về phía đông bắc,
được xây dựng từ năm 1563 dưới triều vua Felipe II,(
Tiêng Anh gọi là Philip II,Tên của vua được đặt cho
thuộc địa Philippin).Lần này công chúa đã dẫn tôi đi
thăm cung điện El Escorial. Tại phòng riêng của vua Felipe
II , tôi chợt thấy trên tường treo một bản đồ hàng
hải nhỏ,vẽ từ thế kỷ 16, nhìn kỹ thấy có một phần
vẽ về giải đất hình chữ S của nước ta. Dù là người
của Hoàng gia nhưng cũng không được phép chụp ảnh, tôi
tiếc lắm. Ít lâu sau, ĐSQ Tây Ban Nha ở Hà Nội có gửi
cho tôi một bưu kiện ngoại giao, với bản copy tấm bản
đồ đó kèm theo bức thư (ảnh C) cho biết theo thỉnh cầu
của công chúa Iren, vua Joan Carlos đã lệnh cho làm một
copy mầu nguyên bản để gửi cho tôi.
Khi
xem kỹ tấm bản đồ này, quả thực giật mình, trong khi
các địa danh CAMBODIA (campuchia), CHAMPA (Chiêm Thành) được
ghi rất rõ ràng, thì không thấy tên nước Đại Việt
ngàn năm văn hiến ở đâu cả. Thế là bỏ thì giờ ra
để tìm hiểu lịch trình danh tính nước Việt ta, và Tạp
chí Văn
hóa Nghệ An
sô tết Mậu Tuất đã có nhã ý đăng bài này, mời bà
con nhân dịp xuân về, cùng đọc để biết thêm số phận
lận đận của danh tính nước Việt suốt nghìn năm nay .
Do VHNA mới in mấy hôm chưa có bản điện tử, nên xin
mời quý bạn đọc BVN
hãy đọc bản gốc dưới đây cho sốt dẻo.
TỪ
MỘT TẤM BẢN ĐỒ HÀNG HẢI CỔ -
LUẬN
BÀN VỀ DANH TÍNH CỦA NƯỚC VIỆT
Dải
đất chữ S dưới con mắt của các nhà hàng hải phương
Tây xưa
Tấm
bản đồ hàng hải (nautical map) trong ảnh được vẽ vào
khoảng giữa thế kỷ 16, có lẽ là một bản đồ cổ
nhất và khá đầy đủ mà các nhà hàng hải phương Tây
vẽ về Phương Đông. Bản đồ gốc hiện được treo
trên tường thư phòng của Hoàng đế Phelipe II (1527-1598),
trong cung điện El ESCORIAL của Vương quốc Tây Ban Nha.
Tấm
bản đồ này được vẽ cùng thời với N. Copernicus cho
rằng trái đất tròn quay quanh mặt trời (1543) và G.
Galilei mới chào đời (1564). Thế kỷ 16 bắt
đầu là triều đại nhà Lê (vua Lê Tương Dực) tiếp đó
là nhà Mạc 1527-1593, ở nước ta lúc đó có tên là nước
Đại Việt. Khi xem tấm bản đồ, chắc người Việt
nào cũng giật mình thấy trong khi các địa danh
CAMBODIA (campuchia), CHAMPA (Chiêm Thành) được ghi rất rõ
ràng, thì không thấy tên nước Đại Việt ở đâu
cả. Nhìn phía bắc Champa ta chỉ thấy có một nước tên
là CAUCHY CHINA. Phía trên của nước này ghi rõ là CHINA.
Đúng đó là Đại Việt ta rồi! Thì ra dưới con mắt của
các nhà hàng hải đầu tiên từ Bồ Đào Nha-Tây Ban Nha,
nước Đại Việt vào Thế Kỷ 16 được gọi là CAUCHY
CHINA.
Lạm
bàn lịch sử về tên gọi của nước Việt trên giải
đất hình chữ S
CAUCHY
CHINA thực ra không phải là cái tên đầu tiên người Tây
Phương đặt cho nước Việt. Trước khi con thuyền đầu
tiên của người Bồ Đào Nha đến phương Đông, những
ghi chép sớm nhất về phương Đông có lẽ là thuộc về
Marco Polo, một thương gia người Ý, ông ta đến Trung Hoa
năm 1271 làm quan cho nhà Nguyên 24 năm và trở về Ý năm
1295. Đoạn ghi chép dưới đây của Marco Polo được cho
là kể về Giao Chỉ (1).
“Caugigu
là một vùng ở phía đông, có một vị vua. Người
dân theo bái vật giáo, và có một ngôn ngữ riêng. Họ
thần phục Đại Hãn và hàng năm đều đến triều cống.
Tôi cần nói rõ rằng nhà vua của họ rất giàu sang, ông
ta có ít nhất 300 bà vợ; vì khi ông ta nghe nói ở đâu
trong nước có con gái xinh đẹp, ông ta đều chiếm lấy
làm vợ. Xứ này có rất nhiều vàng và nhiều gia vị
quý. Nhưng vì ở xa biển nên các sản phẩm it có giá trị
nên giá rẻ. Họ có voi với số lượng lớn, có
nhiều loại gia súc khác cùng các loài dã thú, và rất
nhiều trò chơi. Họ sống bằng thịt, sữa và gạo, và
có rượu làm bằng gạo và gia vị ngon. Toàn bộ người
dân, hoặc gần như vậy, đều dùng kim xăm lên da hình sư
tử, con rồng, chim muông, và gì gì đó nữa và đã xăm
lên là không thể xóa được. Việc xăm hình này được
làm trên mặt, cổ, ngực, cánh tay và bàn tay, cả bụng
nữa, và, nói ngắn gọn là trên toàn bộ cơ thể; và họ
coi đó như là một dấu hiệu của sự sang trọng, người
nào có càng nhiều tơ lụa hoa văn thì càng được ngưỡng
mộ”.
Như
vậy vào cuối thế kỷ 13, nước gọi là Caugigu có thể
Marco Polo ghi âm chữ Hán “Giao Chỉ quốc – 交趾國”
theo
cách gọi nước ta của Trung Hoa thời nhà Nguyên. Ở nước
ta lúc đó là thời kỳ trị vì của vua Trần Nhân Tông,
tên nước là Đại Việt. Về sau có người bàn
rằng Marco Polo có lẽ chưa đến Caugigu mà chỉ nghe kể
lại. Và chưa chắc Caugigu là Giao Chỉ mà có thể
là Lào, Miến Điện… cũng nên.
Khoảng
một trăm năm mươi năm sau Marco Polo, một người Bồ Đào
Nha, Tome Pires đã đến phương Đông và đã viết quyển
sách ghi chép khá đầy đủ về Phương Đông từ Biển Đỏ
đến Nhật Bản. Tome Pires (1468-1540) là một dược sĩ,
nhà ngoại giao đồng thời là nhà văn, xuất phát từ
KOCHI (Cauchy), nay là một hải cảng ở bang Kerala, tây nam
Ấn Độ, năm 1502 bị Bồ Đào Nha chiếm, lập nên
cứ điểm đầu tiên của Bồ Đào Nha ở phương Đông.
Từ KOCHI ông đi theo đường biển, đến Malacca ngay sau
cuộc viễn chinh thắng lợi của người Bồ Đào Nha đến
phương đông 1511 chiếm được xứ này. Ông ở Malaca từ
1512 đến 1515. Năm 1516 ông được cử làm sứ thần đầu
tiên của một quốc gia châu Âu đến Trung Hoa, xin trình
diện Hoàng đế Chính Đức triều đại nhà Minh, và chết
ở Trung Hoa. Ông đã thám hiểm các vùng của Đông Nam Á
như Malaya, Indonesia, Champa,… ngày nay. Ông đã đi dọc
bờ biển từ Malacca, Cambodgia, Champa và có thể
qua Đại Việt rồi đến Macao, Quảng Đông. Là một nhà
văn, Tome Pires đã viết rất tỷ mỉ, sinh động mọi điều
ông trông thấy, nghe thấy ở các vùng đất mà ông đã
viếng thăm. Quyển sách “A Suma Oriental de Tomé Pires”
(Phương Đông kỳ diệu) là văn bản tỉ mỷ nhất đầu
tiên của phương Tây mô tả về phương Đông từ Biển
Đỏ đến Nhật Bản. Quyển sách được coi là viết
trong khoảng 1512-1515, lúc đó ở nước Đại Việt
ta là thời vua Lê Tương Dực, chưa có chuyện vua Lê chúa
Trịnh. Ông viết:
“Vua
của CAUCHY CHINA là vua của một nước rộng lớn và giàu
có hơn nước Champa. Vương quốc này nằm giữa
Champa và Trung Quốc. Vị vua là một chiến binh hùng mạnh
trong vùng đất. Ông ta có rất nhiều thương thuyền
(lancharas ) và ba mươi hoặc bốn mươi thuyền buồm (junks
^). Quốc gia này có nhiều con sông lớn có thể chạy
thuyền được. Không có nhiều người ở đó, họ tập
trung nhiều ở gần biển. Đất nước của vị vua trải
dài sâu vào trong đất liền. Ở Malacca đất nước của
vị vua này được gọi là Cauchy China (Cauchy Chyna),
để khỏi lẫn với tên của Cauchy Coulam.
Vua
là một người ngoại đạo, và tất cả dân của Ngài
cũng như vậy. Họ không thân thiện với người Moors (da
đen). Họ không đi thuyền đến Malacca, nhưng đến Trung
Quốc và đến Champa. Họ là những người rất yếu trên
biển; tất cả họạt động của họ là ở trong đất
liền. Họ có những lãnh chúa tuyệt vời. Nhà vua nước
này gắn kết với nhà vua của Trung Hoa bằng các cuộc
hôn nhân; vì không muốn đánh nhau với Trung Quốc,
ông ta luôn cử một sứ thần chầu chực tại triều đình
Trung Quốc ngay cả khi vua của Cauchy China không muốn như
vậy, và dù cho có bất mãn vì bị triều đình Trung Hoa
coi là chư hầu.
Vùng
đất CAUCHY CHINA có rất nhiều ngựa. Vua nước này
dồn nhiều sức cho chiến tranh, và ngài có vô số ngự
lâm quân và bom đạn nhỏ… Rất nhiều bột thuốc súng
được sử dụng ở nước của ngài, cả trong chiến
tranh và trong các lễ lạt của vua quan và các trò vui chơi
giải trí suốt ngày đêm. Tất cả các lãnh chúa, quý
tộc trong vương quốc cũng như vậy. Thuốc súng được
sử dụng hàng ngày trong pháo thăng thiên (tên lửa) và
tất cả các trò chơi thú vị khác, như chúng ta sẽ thấy,
đó là một trong những mặt hàng buôn bán có giá trị ở
xứ này. Chủ yếu ở xứ này là vàng và bạc, nhiều hơn
ở Champa; còn buôn bán trầm hương không phải là nhiều
như ở Champa. Ở xứ này có đồ sứ và đồ gốm – một
số loại có giá trị lớn – và những thứ này
được đưa từ đó đến bán ở Trung Hoa. Họ có các
loại lụa (taffeta) Cauchy tốt hơn, lớn hơn rộng hơn và
đẹp hơn lụa của mọi nơi khác , kể cả của Trung Hoa.
Họ có tơ nguyên chất tốt nhất (?) màu sắc rất phong
phú, và tất cả những thứ gì họ có đều được
làm một cách tinh tế và hoàn hảo, không có những khiếm
khuyết như ở các xứ khác, và họ cũng có ngọc trai và
không nhiều. Thứ hàng hóa đầu bảng được đánh
giá cao tại Cochin China là lưu huỳnh, và [họ sẽ mua] đến
hai mươi thuyền nếu người ta có thể bán cho họ bao
nhiêu cũng được; và lưu huỳnh từ Trung Quốc là CocMn
(?) rất có giá trị. Đây là một cuộc làm ăn rất lớn
từ Trung Quốc đến Malacca , đến các hòn đào của Solor
nằm ngoài Java, (như sẽ được đề cập khi mô tả
chúng); và từ đây hàng hóa đi đến Cauchy China. Một
lượng lớn diêm tiêu [tức muối Kalinitrat để chế thuốc
súng – TGN] cũng rất quý, và số lớn diêm tiêu
được bán ở đó là từ Trung Hoa tới. Hồng ngọc, kim
cương, ngọc bích và tất cả các loại đá quý khác cũng
đươc giá, và cả thuốc phiện, nhưng ít giá hơn, hạt
tiêu it hơn nữa, và tương tự như vậy với những thứ
khác có giá trị ở Trung Hoa. Hương liệu lỏng có giá
khá tốt.
Người
ở đây ít khi đến Malacca bằng thuyền của họ. Họ đi
đến Trung Quốc, đến Quảng Đông là một thành phố
lớn, hợp đoàn với người Trung Hoa (?); rồi họ đi
thuyền đến Malacca để buôn bán chung với người Trung
Hoa. Mặt hàng chính của họ là vàng bạc và những thứ
họ mua được ở Trung Hoa (2)”.
Vậy
là nước Đại Việt ta lại một lần nữa (sau Marco
Polo) được ghi danh bời phương Tây không phải là
Đại Viêt. Mà là CAUCHY CHINA trong tiếng Bồ
Đào Nha, tiếng Pháp và tiếng Anh gọi là COCHINCHINA.
Người ta cho rằng CAUCHY là do Tome Pires phiên âm từ tên
mà người dân ở Malacca gọi “Giao Chỉ” bằng
tiếng Malaya. Bởi vì để khỏi lẫn với CAUCHI (tức
KOCHI) cứ điểm của Bồ Đào Nha ở Ấn Độ nên Pires
mới thêm vào chữ CHINA. Nhiều học giả Việt Nam cho rằng
COCHINCHINA là tên chỉ xứ Đàng Trong. Đó là ngộ nhận,
vì khi tên Cochinchina xuất hiện thì làm gì đã có Đàng
Trong. Chúa Nguyễn Hoàng 阮潢,
có thể coi là thủy tổ của xứ Đàng Trong thì mới được
sinh ra vào 28 tháng 8, 1525, còn tên CAUCHY CHINA thì có từ
khoảng 1512-1515 tức là 10 năm trước khi Chúa Tiên Nguyễn
Hoàng chào đời.
Một
câu hỏi được đặt ra là tại sao trên dải đất hình
chữ S lúc bấy giờ có ba quốc gia mà chỉ có hai quốc
gia là Cambodgia và Champa được người phương Tây gọi
đúng tên, còn Đại Việt ta thì không? Điều này
có thể lý giải rằng người phương Tây tới phương
Đông đầu tiên (Marco Polo) theo đường bộ (con đường
tơ lụa) đến Trung Hoa rồi có lẽ sau đó mới nghe nói
đến nước ta (hoặc có thể có đến nước ta), do đó
họ gọi tên nước ta theo cách gọi của người Trung Hoa.
Về sau người phương Tây (Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hà
Lan…) đến viễn đông thường theo đường biển.
Hải trình của họ thường từ eo Malacca đên một hải
cảng nào đó của Champa, có lẽ là vùng Phú Yên-Khánh
Hòa ngày nay rồi từ đó đi về phía đông Hải Nam đến
Macao, Nhật Bản mà không đi men theo bờ biển vịnh Bắc
Bộ. Như vậy họ không tiếp xúc trực tiếp với người
của triều đinh Việt, nên họ gọi tên nước ta theo cách
gọi họ nghe được từ Malacca. Ta cũng nên lưu ý rằng
cứ điểm đầu tiên của Bồ Đào Nha ở Viễn Đông
không phải là ở nước ta mà lại ở Macao Trung Hoa cũng
là vì lý do thuận tiện của hải trình. Năm 1513, Jorge
Álvares trở thành người Bồ Đào Nha đầu tiên đặt
chân đến Trung Quốc. Năm 1535, các thương nhân Bồ Đào
Nha đã có được quyền neo tàu ở các bến cảng của Ma
Cao và thực hiện hoạt động giao thương, mặc dù không
có quyền ở trên bờ. Khoảng 1552–1553, họ giành được
sự cho phép tạm thời để lưu trữ hàng hóa trên kho
được dựng trên bờ, họ nhanh chóng xây dựng các ngôi
nhà thô sơ bằng đá quanh khu vực mà nay được gọi là
Nam Loan. Năm 1557, người Bồ Đào Nha thành lập một khu
dân cư lâu dài tại Ma Cao, trả 500 lạng bạc mỗi năm
cho tiền thuê đất. Người Bồ Đào Nha tiếp tục trả
tiền thuê hàng năm cho đến năm 1863 để được quyền ở
tại Ma Cao. Mọi giao thương với Đại Việt của ngươi
Bồ Đào Nha, kể cả việc truyền giáo của các tu sĩ,
đều xuất phát từ Macao. Cho nên không lạ gì là họ gọi
nước Đại Việt ta theo tên gọi khác mà Trung Hoa sử
dụng. Mà các triều đại Trung Hoa thì không bao giờ thừa
nhận tên nước Đại Cồ Viêt (thời Đinh Tiên Hoàng) ,
nước Đại Viêt ( thời Lý, Trần, Lê) hay Đại Ngu (thời
nhà Hồ). Họ luôn gọi nước Việt ta là An Nam –
安南,
xuất xứ từ một tên gọi được nhà Đường thời
Bắc thuộc đặt ra, là An Nam đô hộ phủ –
安南都護府
(3).
Các
Giáo sĩ dòng Tên (tức là Dòng [theoTên] Chúa Giêsu; tiếng
La Tinh: Societas Iesu, tiếng Pháp: Jésuit) người phương
Tây từ Macao sang Đại Việt truyền giáo vào thế kỷ 17
trở đi đều gọi tên nước Đại Việt ta là AN NAM
là theo cách gọi của các triều đại Trung Hoa. Tên gọi
An Nam (viết là Anamita) đều được ghi ngay bìa của
các quyển từ điển họ soạn. Gaspar d’Amaral đã soạn
thảo cuốn tự điển: Diccionário anamita-português-latin.
A.Barbosa soạn Tự điển Bồ-Việt: Diccionário português-
anamita . Quyển từ điển của A. Barbosa và tự điển
trên đây của d’Amaral có lẽ đã được viết vào
khoảng 1635-1640. Sau đó dựa trên hai từ điển này
ALEXANDRO DE RHODES soạn tự điển Dictionarium Annamiticum
Lusitanum et Latinum ( ta quen gọi là từ điển Viêt-Bồ-La)
xuất bản năm 1651 tại Rom (Italy) (4).
Rõ
ràng là từ lúc này trở đi, nước Đại Việt ta
được người phương Tây gọi thống nhất là ANNAM,
chung cho cả Đàng Trong và Đàng Ngoài.
Các
Giáo sĩ dòng Tên đến nước Việt lần đầu tiên
năm 1615 tại Hội An - Đàng Trong; và năm 1627, lần đầu
tiên đến Cửa Bạng, Thanh Hoá - Đàng Ngoài. Vì vậy,
những người Châu Âu lúc đó cũng đã phân biệt
Đàng Trong và Đàng Ngoài. Lúc bấy giờ họ gọi Đàng
Trong là Cochinchina và Đàng Ngoài là Tunquins,
như ghi chép trong quyển sách An Account of the Empire of
China – Bút ký về Đế quốc Trung Hoa (5)
của tác giả người Tây Ban Nha Dominick Fernandez
Navarrete (1616-1686): “Vương quốc Cochinchina nằm giữa
Tunquins [tức Tonkin-Đông Kinh] và Champa. Đất nước tốt
đẹp và nhiều tơ lụa và họ mang sang buôn bán với
Manila…”. Tunquins hay Tonkin xuất xứ từ
tên gọi kinh thành Đông Kinh thời Lê (tức Đại La, Thăng
Long thời trước nhà Lê).
Vậy
là từ đầu thế kỷ 17, nước ta được người phương
Tây gọi chung là AN Nam, và tên Cauchy China hay Cochinchina
trước đấy hơn một thế kỷ gọi cả nứơc Việt ta
thì bây giờ dành riêng gọi cho Đàng Trong, và một tên
mới Tunquin (tứcTONKIN) là dành cho Đàng Ngoài.
Cho
đến trước khi sự phân chia Đàng Trong và Đàng Ngoài
chấm dứt, Gia Long lên ngôi thì tên An Nam vẫn được
người nước ngoài dùng để gọi nước Việt, kể cả
thời Tây Sơn.
Gia
Long lên ngôi 1802, liền cho sứ thần sang Trung Hoa để xin
sắc phong. Đại Nam thực lục chép rằng: “Vua
[Gia Long] hạ lệnh cho bọn Quang Định đem quốc thư và
phẩm vật (…) đi xin phong và xin đổi quốc hiệu làm
Nam Việt”… ” Vua Thanh trước cho rằng
chữ Nam Việt giống [dễ lẫn] chữ Đông Tây Việt [của
Trung Hoa – TGN] nên không muốn cho. Vua [Gia Long] hai
ba lần phục thư để biện giải, lại nói nếu vua Thanh
không cho thì không chịu [thụ] phong. Vua Thanh sợ mất
lòng nước ta, mới dùng chữ Việt Nam
để đặt tên nước, gửi thư lại nói, rằng khi trước
mới có Việt Thường đã xưng Nam Việt, nay lại được
toàn cõi An Nam, theo tên mà xét thực thì nên tóm cả đất
đai mở mang trước sau, đặt cho tên tốt, định lấy chữ
Việt mào ở trên để tỏ rằng nước
ta nhân đất cũ mà nối được tiếng thơm đời trước,
lấy chữ Nam đặt ở dưới để tỏ
rằng nước ta mở cõi Nam giao mà chịu mệnh mới, tên
xưng chính đại, chữ nghĩa tốt lành, mà đối với tên
gọi cũ của Lưỡng Việt ở nội địa [tức Đông Việt,
Tây Việt của Trung Quốc] lại phân biệt hẳn. Đến
đây vua Thanh sai Bố Sâm đem cáo sắc và quốc ấn đến
phong, lại cho gấm đoạn và đồ khí mãnh (…)
(…)
Tháng 2, ngày Mậu thìn,[vua Gia Long] xa giá đến Kinh
sư [Phú Xuân]. Ngày Quý dậu vua yết Thái miếu. Đặt
quốc hiệu là Việt Nam… Xuống chiếu
bố cáo trong ngoài. Chiếu rằng : “…lấy ngày 17 tháng
2 năm nay, kính cáo Thái miếu, cải chính quốc hiệu là
Việt Nam, để dựng nền lớn, truyền
lâu xa. Phàm công việc nước ta việc gì quan hệ đến
quốc hiệu và thư từ bố cáo với nước ngoài, đều
lấy Việt Nam làm tên nước, không được quen xưng hiệu
cũ là An Nam nữa”(6)
Như
vậy là từ ngày 17/2/Mậu thìn (1804) nước ta chính thức
là Việt Nam, bãi bỏ tên An Nam.
Thực
ra tên nước Việt Nam không hề được nhà Nguyễn
sử dụng sau đó. Gia Long mới lên ngôi, có lẽ vì muốn
giữ hòa khí với Trung Hoa mà miễn cưỡng tạm chấp
thuận quốc danh Việt Nam do nhà Thanh ban cho. Sự suy
đoán này là có cơ sở, bởi đến năm 1812, nhà Nguyễn
không thông báo cho nhà Thanh mà tự mình sửa lại thành
Đại Việt (7). Đến đời vua Minh Mạng năm thứ
12, Mậu Tuất ( 1838), lại đặt tên nước là Đại Nam
và quyết định áp dụng từ năm sau đó (8). Với việc
vua Minh Mạng lấy quốc danh mới, từ lúc đó cho đến
khi Pháp chiếm được cả nước, tất cả các sách
được biên soạn của Quốc sử quán triều Nguyễn đều
ghi hai chữ Đại Nam, như Đại Nam thực lục, Đại
Nam nhất thống chí, Đại Nam hội điển sự lệ,
v.v…Tại khoản 1 hòa ước Patenôtre 1884 cũng viết:”Nước
Đại Nam tự nhận nước Đại Pháp bảo
hộ” (9).
Và
ngay sau đó thì cả tên và nước Đại Nam cũng không còn
tồn tại. Người Pháp đã xóa bỏ nước Đại Nam thống
nhất, chia ra làm ba phần, đặt tên theo các tên có sẵn
của toàn bộ hoặc một phần của giải đất hình chữ
S đã có trước đó là TONKIN (Bắc Kỳ), ANNAM (Trung Kỳ),
COCHINCHINE (Nam Kỳ). Ba phần này cùng với Lào và Cambodge
lập thành INDOCHINE – Đông Dương thuộc Pháp.
Phải
mất gần hơn 70 năm nữa, một tên nước Mới mà Cũ
đã xuất hiện. Đó là tên nước Việt Nam, (do
nhà Thanh ban cho Gia Long năm 1804 và bị nhà Nguyễn
năm 1812 hủy bỏ sau 8 năm miễn cưỡng chấp nhận), lần
đầu tiên được chính thức công bố bởi Chính phủ Bảo
Đại - Trần trọng Kim vào ngày 10/4/1945, với tên gọi
ĐẾ QUỐC VIỆ T NAM. Sau 5 tháng tồn tại, ngày
19/8/1945 Chính phủ Trần Trọng Kim bị lật đổ và ngày
2/9/1945 Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra
đời do Chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh đạo, với Tuyên
ngôn Độc lập tuyên cáo chính thức cùng thế giới.
Văn bản ngoại giao quốc tế đầu tiên với danh xưng
Việt Nam có lẽ là Hiệp định Sơ bộ ký ngày
6/3/1946 giữa Đại diện Chính phủ Pháp J.R. Sainteny với
đại diện phía Việt Nam là Hồ Chí Minh và Vũ Hồng
Khanh, có sự chứng kiến của đại diện Anh, Mỹ,
Trung Hoa. Hiệp định này sau đó đươc Chính phủ Pháp
tại Paris thông qua.
Vậy
là sau hơn hai ngàn năm lận đận, quốc gia của người
Việt từ đây mới có được môt tên gọi thống nhất,
được trong nước và quốc tế chính thức công nhận và
sử dụng cho đến ngày nay và chắc là cả trong tương
lai. Đó là VIỆT NAM (10).
Vài
lời về nguồn gốc tấm bản đồ
Gần
hai mươi năm trước, một người bạn lâu năm là Công
chúa Iren of Greece, em gái Hoàng hậu Sophia của nước Tây
Ban Nha có mời tôi đến Tây Ban Nha. Công chúa sống cùng
Hoàng tộc tại Hoàng cung hiện tại củaTây Ban Nha ở
Madrid, nhưng hoàng gia còn có một cung điện khác lâu đời
, nguy nga hơn, là cung điện El Escorial (ảnh A) nằm cách
Madrid 45 km về phía đông bắc, được xây dựng từ năm
1563 dưới triều vua Felipe II, (tiếng Anh gọi là Philip II,
biệt danh “The Pruden – Người khôn ngoan”. Felipe
II là Hoàng đế của Tây Ban Nha, vua của Bồ Đào Nha, vua
của Naples, vua của Sicily và vua trên danh nghĩa ủy quyền
của Anh và Ái Nhĩ Lan. Nhà vua cũng đồng thời là Công
tước Milan và là lãnh chúa của 17 vùng đất Hà Lan. Tên
của vua được đặt cho thuộc địa Philippin). Công chúa
Iren (ảnh B) là Chủ tịch của tổ chức nhân đạo “WORLD
IN HARMONY – Thế giới hài hòa”, một tổ chức đã
giúp đỡ cho nhiều người nghèo trên thế giới. Với
Việt Nam Công chúa đã trợ giúp nhiều triệu US$ cho phụ
nữ và trẻ em nghèo.
Lần
này công chúa đã dẫn tôi đi thăm cung điện El Escorial.
Là khách của Hoàng gia nên được ưu đãi đến mọi khu
vực của cung điện. Tại phòng riêng của vua Felipe II,
tôi chợt thấy trên tường treo một bản đồ hàng hải
nhỏ, nhìn kỹ thấy có một phần vẽ về vùng biển đông
của nước ta. Dù là người của Hoàng gia nhưng [Công
chúa] cũng không được phép chụp ảnh. Tôi tiếc lắm.
Ít lâu sau, ĐSQ Tây Ban Nha ở Hà Nội có gửi cho tôi một
bưu kiện ngoại giao, với bản copy tấm bản đồ đó kèm
theo bức thư (ảnh C) cho biết theo thỉnh cầu của công
chúa Iren, vua Joan Carlos đã lệnh cho làm một copy mầu
nguyên bản để gửi cho tôi. (xem bản đồ ở trên). Là
quà của Hoàng gia gửi cho nên tôi giữ riêng không công
bố. Gần đây , được biết tấm bản đồ này đã một
lần được vẽ lại (redrawn) vào năm 1619 nằm trong bộ
sưu tập của học giả, luật gia người Anh là John Selden
, hiện lưu trữ tại thư viện Bodleian ,Đại Học Oxfort
nước Anh, đã được phục chế lại và mới công bố
gần đây . Vì vậy , bây giờ tôi nghĩ cũng là lúc nên
giới thiệu bản đồ cổ này và đặc biệt là kho lưu
trữ lớn tại cung điện El Escorial, có nhiều tài liệu
quý về nước ta để những người quan tâm tham khảo.
Dịch
theo bản tiếng Anh: Polo, Marco. The Travels of Marco Polo.
Translated by Henry Yule. Edited and Annotated by Henri Cordier. John
Murray, London, 1920, Book 2, Chapter 56.
(2)
Dịch theo bản tiếng Anh “The Suma Oriental of Tome
Pires…” NXB The Hakluyt Society, London 1944.
(3)
Đại Việt sử ký toàn thư viết: Nhâm Ngọ,
[622], (Đường Vũ Đức năm thứ 5). Nhà Đường đổi
Giao Châu làm An Nam đô hộ phủ.
Từ
đó về sau, các triều đại Trung Hoa đều gọi nước
Việt ta là An Nam. Ngay cả khi nhà Minh đã đánh chiếm
nước ta, đặt làm quận Giao Chỉ , vẫn dùng tên An Nam,
như trong mật lệnh của Hoàng đế Vĩnh Lạc đã viết:
但是
安 南 所 立 者 悉 壞之 。 一 字
存-
còn các bia do An Nam dựng thì phá sạch hết thảy, một
mảnh một chữ chớ để còn (Theo Lý Văn Phượng 李文
鳳,
Việt kiệu thư 越
嶠 書 (1540)
Q. 2; tờ 31a) [Thơ văn Lý-Trần Tập I đã phát hiện
và công bố toàn văn các đạo sắc này vào năm 1977].
Đời
nhà Thanh: Mậu Thân (1788) Càn Long năm thứ 53. Tháng 11.
Nhà Thanh sách phong nhà vua làm An Nam quốc vương. Trước
kia, Sĩ Nghị xuất quân, vua Thanh giao cho sách văn và ấn
chương, rồi dụ bảo Nghị khi đã khôi
phục được kinh đô thì phong ngay cho Lê Tự Tôn (tức
Lê Chiêu Thống) làm An Nam quốc vương để ràng buộc
lấy lòng người.(theo Khâm định Việt sử thông
giám cương mục - Chính biên - Quyển XLVII tr.987).
(4)
xem: Augustin de Backer, Bibliothèque des Ecrivains de la
Compagnie de Jésus, quyển I, Paris 1869, tr.121 – Carlos
Sommervoguel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, Nouvelle
édition, Louvain 1960 cột số 261-262 – D.Barbosa Machado,
Bibliotheca Lusitana, quyển II, Lisbõa, 1747, tr.331-332 –
E.Teixeira, Macou e sua diocese VII, Padres da diocese de Macau, 1967
tr.548.
D.Barbosa
Machado, Bibliotheca Lusitana, quyển I, Lisbõa, 1741 tr.214-215.
[[5]]
Nguyên văn tiếng Anh: “The Kingdom of Cochinchina lies
between Tunqins and Champa; the Country is good, and abounds in Silks
they trade from thence to Manila…” Xem An Account of the
Empire of China Chapter XXXI p.345, bản tiếng Anh,
in trong A Collection of Voyages and Travels, Some Now First
Printed from Original Manuscripts, Vol.1, printed for
Awnsham and John Churchill. London 1704
(6)
Đại Nam thực lục Đệ nhất kỷ - Quyển XIX
- Thực lục về Thế tổ Cao hoàng đế, Gia Long năm thứ
nhất, Nhâm Tuất 1802. Bản dịch của Viện Sử học.
(7)
Theo bản dịch “Quốc sử di biên 國史遺編”,
của Viện Sử học, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội 2009,
tr. 132.
(8)
Đại Nam thực lục, II, quyển 190, tr. 1a~2a; Đại
Nam thực lục, II, quyển 200, tr.. 8a~b; Quốc sử di
biên, NXB VHTT HN 2009,tr. 337.
(9)
Xem Dương sự thủy mạt bản dịch của Đông
Hào, Trương Sĩ Hùng, Hàn Khánh, NXB Thế giới 2016, tr.
167.
(10)
Cần phải lưu ý rằng tên gọi Việt Nam trước khi được
Chính phủ Bảo Đại -Trần Trọng Kim chính thức đặt
tên cho quốc gia, thì cũng đã được nhiều tổ chức
bí mật sử dụng. Sớm nhất có thể kể đến Việt
Nam quang phục hội do Phan Bội Châu thành lập
1912, Việt Nam Quốc dân đảng 1927 của Nguyễn Thái
Học, Việt Nam Toàn quốc Cách mạng đảng 1927 của
Nguyễn Hải Thần, Đảng Cộng sản Việt Nam 1930
do Nguyễn Ái Quốc chủ trì, Việt Nam Cách mạng Đồng
minh (Việt Minh) 1941 do Hồ Chí Minh sáng lập.
Sau
năm 1945 tình hình chiến tranh trên cõi Việt Nam đã tao
nên những thể chế chính quyền quốc gia khác như chính
quyền của Bảo Đại có tên gọi “Quốc gia Việt Nam”
(1948-1955) hay “Việt Nam Cộng hòa” từ vĩ tuyến 17 trở
vào (1955-1975), đều lấy tên nước là Việt Nam.
T.G.N.
Tác
giả gửi BVN.