Con rối của người khổng lồ
Thủ tướng Campuchia Hun Sen.
Vassal state, hay trong tiếng việt có nghĩa gần là thuộc quốc, là quốc gia có đường lối ngoại giao phụ thuộc vào một nước khác, mặc dù có thể có độc lập tương đối về điều hành chính sách trong nước.
Campuchia có phải là vassal state?
Hội nghị ngoại trưởng các nước ASEAN hồi tháng 7 năm nay đã không đưa ra được tuyên bố chung. Đây là lần đầu tiên một Hội nghị bộ trưởng ngoại giao ASEAN không đưa ra được tuyên bố chung trong lịch sử 45 năm tồn tại của hiệp hội. Theo đánh giá của Bộ trưởng Ngoại giao Singapore K. Shanmugam thì kết quả này của hội nghị đã tạo ra sứt mẻ nghiêm trọng về uy tín của ASEAN.
Lý do của việc không thông qua được tuyên bố chung, theo Tổng thư ký ASEAN Surin Pitsuwan, là việc Việt Nam và Philippines muốn văn kiện này đề cập tới tranh cãi gần đây giữa Philippines và Trung Quốc tại bãi cạn Scarborough nhưng nước chủ nhà Campuchia (là chủ tịch của ASEAN năm 2012) không đồng ý vì cho rằng đây là xung đột song phương giữa một số nước thành viên ASEAN và một nước láng giềng (ám chỉ Trung Quốc). Theo ngoại trưởng Campuchia, ông Hor Namhong, thì “cuộc họp của các ngoại trưởng ASEAN không phải là một phiên tòa, không phải là nơi đưa ra phán quyết về tranh chấp”.
Lý do mà Campuchia chặn không cho đưa các nội dung về Biển Đông vào tuyên bố chung, theo New York Times dẫn lời một quan chức ngoại giao ASEAN giấu tên, là “Trung Quốc đã mua nước chủ tịch, đơn giản là vậy”. Còn theo cách viết của Mark MacDonald trên Rendezvous, một phụ trương của International Herald Tribune, thì “Campuchia và thủ tướng độc tài của nước này, Hun Sen, giờ đã nằm chắc chắn trong quỹ đạo chính trị của Bắc Kinh, có thể vì phần thưởng tới hơn nửa tỷ USD dưới dạng các khoản vay, tài trợ, và quà tặng của Trung Quốc trong 3 tháng qua. Trong các cuộc gặp gỡ gần đây của ASEAN, Campuchia đã hành xử giống như con rối của Trung Quốc”.
Thực hư chuyện Campuchia bị Trung Quốc mua hay không là chuyện chỉ có lãnh đạo Campuchia và Trung Quốc biết. Tuy nhiên, ngày 12 tháng 7 Tân Hoa xã đã đăng tải thông tin Ngoại trưởng Trung Quốc Dương Khiết Trì gặp thủ tướng Campuchia Hun Sen. Bài báo này viết rằng “phía Trung Quốc đánh giá cao sự ủng hộ chắc chắn và lâu dài của Campuchia đối với Trung Quốc trên các vấn đề liên quan đến lợi ích cốt lõi của Trung Quốc”. Không biết có phải là một cách mỉa mai ASEAN hay không, nhưng bài báo này còn viết “Dương Khiết Trì thể hiện sự đánh giá cao đối với các nỗ lực của Campuchia với tư cách là Nước Chủ Tịch của ASEAN vì sự thành công của các cuộc gặp này [của ASEAN]” trong khi rõ ràng cuộc họp tháng 7 của các ngoại trưởng ASEAN vừa thất bại vì không ra được tuyên bố chung.
Câu chuyện Campuchia đi đêm với Trung Quốc để ngáng chân các nước ASEAN khác đã tạo ra một làn sóng phẫn nộ trong số các nước có liên quan, đặc biệt là Philippines và Việt Nam. Thế nhưng chuyện thọc gậy bánh xe này chưa dừng lại ở đó.
Vào trung tuần tháng 11 vừa rồi, trong khuôn khổ phiên họp hội nghị thượng đỉnh các nước ASEAN, Campuchia một lần nữa lại trở nên nổi tiếng. New York Times đưa tin rằng trong một phiên họp kín giữa thủ tướng Trung Quốc và 10 nước thành viên ASEAN, thủ tướng Campuchia, Hun Sen, đã đọc một bản tuyên bố rằng các nước ASEAN đã đồng thuận rằng vấn đề Biển Đông sẽ không được “quốc tế hóa”.
Người phát ngôn của đoàn Trung Quốc, Qin Gang, sau cuộc họp này đã phát biểu “Tôi phải nói rằng các nước ASEAN đã đạt được đồng thuận – đã đạt được một tiếng nói chung – và điều này đã được thủ tướng Hun Sen bày tỏ thay mặt cho ASEAN”.
Thế nhưng hóa ra cái gọi là đồng thuận này chỉ là do sự tưởng tượng ra của ông Hun Sen. Tổng thống Philippines ngay sau đó đã phản đối cái gọi là đồng thuận mà ông Hun Sen mô tả và viết thư cho ông Hun Sen phàn nàn rằng ông này đã bóp méo câu chuyện. Bộ ngoại giao Singapore thì cho rằng bản tuyên bố của nước chủ tịch đã “trích nhầm” (“misquoted”) ý của các lãnh đạo của ASEAN. Nhiều nước khác, trong đó có Việt Nam, cũng phản đối tuyên bố này.
Sự nóng vội trong việc tâng công của ông Hun Sen rốt cuộc đã biến ông thành trò hề. Tuy nhiên, toàn bộ câu chuyện này cũng biến ASEAN thành một trò hề dưới con mắt của nhiều người. Mark MacDonald viết trên Rendezvous rằng “tại cuộc họp thượng đỉnh lần này, họ thậm chí còn không thỏa thuận được với nhau để lập ra đường giây nóng. Thậm chí ngay cả các kẻ thù không đội trời chung như Nam và Bắc Hàn Quốc còn có đường dây nóng – thực ra là 3 đường dây nóng”. Ông kết luận “không quyết đoán và choảng nhau trong nội bộ - đó là cách của ASEAN”.
Bi kịch này của ASEAN do Campuchia gây ra đã có sức “dội” toàn cầu. Giới truyền thông, sau nhiều lần bị Thủ tướng Hun Sen của Campuchia mắng mỏ là lười nhác và ngu dốt, tỏ ra đặc biệt đồng thuận trong kết luận rằng chính quyền nước này đã trở thành con rối của Bắc Kinh. Có vẻ như Campuchia đang hành xử như là một vassal state của Trung Quốc.
Ảnh hưởng của Việt Nam với Campuchia
Câu chuyện cách hành xử của Campuchia trong năm 2012 có ý nghĩa đặc biệt đối với Việt Nam và Trung Quốc. Lịch sử của 3 nước trong khoảng 40 năm trở lại đây đã có nhiều giai đoạn thăng giáng đặc biệt phức tạp.
Khmer Ðỏ được thành lập năm 1968 và ban đầu chỉ là một nhóm du kích nhỏ theo đường lối cộng sản. Cuộc lật đổ hoàng thân Shihanouk của thủ tướng Lon Nol vào năm 1970 và kèm theo đó là việc hoàng thân Shihanouk chạy tị nạn sang Bắc Kinh, liên minh với Khmer Ðỏ để lập ra một chính quyền tị nạn của Campuchia (gọi tắt là GRUNK) đã tạo sức bật khủng khiếp cho nhóm này.
Theo Asia Times, chỉ trong một thời gian ngắn, đội quân của Khmer Ðỏ đã tăng từ 6.000 lên tới 50.000 chiến binh, chủ yếu là vì nhiều nông dân tham gia vào đội ngũ này với lòng tin rằng họ đang chiến đấu cho vị hoàng tử bị phế chuất Shihanouk. Nhờ sự phát triển vượt bậc này, Khmer Ðỏ đã dần dần dành được quyền kiểm soát Campuchia. Tới ngày 17 tháng 4 năm 1975, họ chiếm được thủ đô Phnom Penh.
Thắng lợi của Khmer Ðỏ ở Campuchia không phải ngẫu nhiên. Theo Lao Mong Hay, cựu giám đốc Học viện Khơ Me về Dân chủ ở Phnom Penh và chuyên gia nghiên cứu cao cấp tại Ủy ban Quyền Con người Á Châu ở Hồng Kông, Trung Quốc đã “giúp đỡ Khmer Ðỏ từ trước khi họ lên nắm quyền và tiếp tục giúp đỡ Khmer Ðỏ ngay cả sau khi Pol Pot đã nắm quyền mà bất kể những chuyện xảy ra cho người dân Campuchia”. Lao Mong Hay cho rằng Trung Quốc đã viện trợ tổng cộng khoảng 1 tỷ USD cho chính thể của Khmer Ðỏ ở Campuchia trước năm 1979.
Ngay sau khi lên cầm quyền, trong giai đoạn 1975-1979, thủ lĩnh Pol Pot của Khmer Ðỏ đã tìm cách học theo mô hình không tưởng của Mao Trạch Đông về xã hội nông dân. Pol Pot muốn xây dựng một xã hội mà theo mô tả của báo Times là “một Campuchia hoàn toàn không có bất cứ một thiết chế xã hội nào như ngân hàng, tôn giáo, hay bất cứ một loại công nghệ hiện đại nào”.
Để làm được việc này, Pol Pot đã tiêu diệt tất cả những người không thích hợp với tầm nhìn của ông ta về tương lai của Campuchia. Pol Pot tuyên bố đưa Campuchia về “Năm Thứ Không”, và tất cả trí thức, thương gia, thầy tu, và người nước ngoài bị đảo thải hết. “Cái gì thối rữa thì phải bị đào thải” là khẩu hiệu lúc bấy giờ của Khmer Ðỏ.
Sự đào thải này được thực hiện phần nhiều bằng cách hành hình, nhưng cũng nhiều khi bằng cách buộc các nạn nhân phải làm việc tới chết trên các cánh đồng. Cuộc thử nghiệm này của Pol Pot đã dẫn tới một Campuchia đầy đau thương với một phần tư dân số - khoảng 1,7 triệu người- bị giết hại.
Khmer Ðỏ sau này bị truy tố về tội diệt chủng. Tuy nhiên tại thời điểm đó, quốc tế không có bất cứ hành động gì. Theo Asia Times, mặc dù biết rõ những hành vi man rợ của chế độ do Khmer Ðỏ cầm quyền, Bắc Kinh đã đứng về phía Khmer Ðỏ. Có một số báo cáo về tình trạng diệt chủng ở Campuchia trong thời gian này nhưng không có bất cứ cuộc điều tra nào của UN hay bất cứ tổ chức quốc tế nào được tiến hành.
Theo cách nói của báo Times, “việc giết chóc tiếp tục không suy giảm cho đến khi quân đội Việt Nam, mệt mỏi với các cuộc tấn công ở biên giới [Việt Nam-Campuchia] của Khmer Ðỏ, đã xâm lược [Campuchia] vào năm 1979 và đẩy Khmer Ðỏ trở lại vào trong rừng”.
Trên thực tế thì việc “đẩy Khmer Ðỏ trở lại vào trong rừng” của quân đội Việt Nam không dễ dàng như vậy. Theo Lao Mong Hay, Trung Quốc tiếp tục viện trợ tổng cộng khoảng 1 tỷ USD sau năm 1979 để Khmer Ðỏ có thể chiến đấu chống lại quân tình nguyện của Việt Nam. Ngoài chuyện viện trợ trực tiếp cho Khmer Ðỏ, theo Asia Times, Trung Quốc đã nổi giận về hành động của Việt Nam ở Campuchia và vì thế đã ra lệnh tấn công nhằm “dạy Việt Nam một bài học” và để giữ Pol Pot ở vị trí quyền lực. Nước này đã tổ chức một cuộc xâm lược quy mô lớn ở biên giới phía bắc của Việt Nam. Cuộc chiến kéo dài một tháng này đã khiến cả hai bên đều thiệt hại nặng với khoảng 20 tới 60 nghìn người chết.
Cuộc giải phóng mà Việt Nam thực hiện giúp Campuchia khỏi chế độ diệt chủng Khmer Ðỏ đã đồng thời đặt nền móng cho sự cầm quyền tiếp theo của đảng nhân dân Campuchia (CPP) mà ông Hun Sen là chủ tịch. Bản thân ông Hun Sen cũng có nhiều liên hệ với Việt Nam. Là một cựu sĩ quan trong hàng ngũ Khmer Ðỏ, ông Hun Sen tháo chạy sang Việt Nam năm 1977 trong cuộc thanh trừng nội bộ của Khmer Ðỏ và được Việt Nam trọng dụng trong hàng ngũ của một thể chế mới của Campuchia do Việt Nam lập ra.
Đảng CPP của ông Hun Sen đã cầm quyền liên tục từ năm 1979 tới nay và ông Hun Sen đã trở thành thủ tướng từ năm 1985. Trong suốt giai đoạn trước khi Việt Nam chính thức rút quân khỏi Campuchia, quân đội Việt Nam đóng ở nước này đã là tấm khiên chắn cho chính quyền của ông Hun Sen khỏi sự tấn công trở lại của Khmer Ðỏ. Từ sau khi Việt Nam rút quân khỏi Campuchia cuối năm 1989, sự hỗ trợ của Việt Nam với chính quyền non trẻ của nước này vẫn tiếp tục dưới nhiều hình thức.
Ông Hun Sen là người nói thông thạo tiếng Việt không khác gì tiếng mẹ đẻ, và sự “gắn bó” của ông với Việt Nam quá rõ ràng tới mức hoàng thân Shihanouk có lần gọi ông là “gã đầy tớ một mắt của Việt Nam” (one-eyed lackey of Vietnam). Nói một cách không quá, Việt Nam đã đổ nhiều tiền của và công sức để hỗ trợ CPP của ông Hun Sen nắm quyền trong một nước Campuchia dân chủ, trong đó đặc biệt là các cuộc bầu cử trong những năm 1998 và 2003 – là các cuộc bầu cử then chốt trong đó sự ủng hộ của nhân dân Campuchia đối với CPP bị thử thách nghiêm trọng.
Tái thiết Campuchia và sự ảnh hưởng trở lại của Trung Quốc
Trong quá khứ, Trung Quốc là nước chống lưng cho Khmer Ðỏ mãi cho tới những năm 1993. Thế nhưng cùng với việc Campuchia được ra nhập ASEAN năm 1999, Trung Quốc đã thay đổi chiến lược và quay sang ve vãn chính quyền do CPP lãnh đạo. Theo Nation Multimedia, trong khoảng 12 năm trở lại đây, Trung Quốc đã đẩy mạnh quan hệ của nước này với ASEAN, trong đó có Campuchia.
Tuy nhiên, quan hệ của họ với Campuchia thì được đẩy xa hơn một chút so với các nước còn lại. Theo tờ báo này “Thủ tướng Campuchia, Hun Sen, biết Trung Quốc có thể giúp nhiều trong việc thúc đẩy kinh tế của nước này phát triển cũng như nâng cao vị thế của Campuchia trong khu vực. Với tư cách là nguyên thủ tại vị lâu nhất trong khu vực, Hun Sen muốn được nhìn nhận như là một lãnh tụ đã mang lại hoà bình và thịnh vượng đến cho đất nước mình”.
Cuộc tái thiết Campuchia có sự hỗ trợ của nhiều bên. Campuchia là một trong những nước được nhận nhiều viện trợ nhất trên thế giới với khoảng 12,5% GDP đến từ viện trợ của nước ngoài, theo Statistic Brain. Trước đây, nhất là trong thập kỷ 90, viện trợ của phương Tây chiếm vị trí quan trọng. Tuy nhiên, các khoản viện trợ này thường kèm theo các điều kiện như về dân chủ và nhân quyền và được kiểm soát chặt chẽ. Theo Asia Times, Ngân hàng Thế giới từ nhiều năm nay vẫn cung cấp khoảng 50 tới 70 triệu USD cho Campuchia, chủ yếu phục vụ cho các dự án về y tế và giáo dục. Thế nhưng gần đây Campuchia có vẻ không quan tâm nữa và bỏ ra ngoài tai các khuyến cáo của Ngân hàng Thế giới, kể cả đe doạ của tổ chức này về việc sẽ ngưng viện trợ. Lý do mà Campuchia sẵn sàng tảng lờ các khuyến cáo của phương Tây là vì nước này đã tìm được nhà tài trợ mới. Các khoản viện trợ và/hoặc đầu tư từ Trung Quốc đều không có bất cứ ràng buộc gì.
Chính Hun Sen đã nói rất rõ trong nhiều bài phát biểu của ông rằng ông thích các khoản viện trợ của Trung Quốc hơn các khoản viện trợ của phương Tây vì nó không đi kèm với các điều kiện này nọ. Hồi tháng 9/ 2009, khi cắt băng khánh thành cây cầu ở tỉnh Kandal do Trung Quốc hỗ trợ vốn, Hun Sen đã tuyên bố “Trung Quốc tôn trọng các quyết định chính trị của Campuchia. Họ xây những cây cầu và những con đường và không hề có bất cứ điều kiện phức tạp gì cả”.
Theo Asia Times, các nhà tài trợ quốc tế cam kết cho Campuchia 1,1 tỷ USD viện trợ, trong đó Trung Quốc là nước cam kết nhiều nhất. Trung Quốc cũng là nước có đầu tư trực tiếp (FDI) nhiều nhất vào Campuchia với kế hoạch được công bố lên tới 8 tỷ USD cho 360 dự án khác nhau trong vòng 7 tháng đầu năm 2011. Theo The Diplomat, Trung Quốc đã đầu tư vào Campuchia tổng cộng khoảng 9 tỷ USD trong vài năm gần đây dưới nhiều hình thức như đầu tư trực tiếp, cho vay mềm, hoặc các khoản viện trợ.
Còn theo Yale Global, chương trình viện trợ “Global New Deal” của Bắc Kinh được thiết kế ra trong thời gian gần đây – gồm một ngân quỹ lớn để dành cho các khoản vay và các khoản đầu tư không bị ràng buộc bởi các điều kiện về nhân quyền hay cải cách bộ máy nhà nước – có vẻ như được thiết kế ra dành riêng cho thủ tướng Hun Sen của Campuchia.
Cũng theo Yale Global, các ngân hàng Trung Quốc hiện nay giống như các hộp đựng tiền lẻ khổng lồ của chính quyền Campuchia, tài trợ cho đủ loại dự án từ đường xá, cầu cống,đập thuỷ điện, đến bất động sản và các khu nghỉ dưỡng. Thương mại giữa hai nước cũng đang phát triển mạnh với kim ngạch lên tới 2,5 tỷ USD năm 2011 và dự kiến gấp đôi vào năm 2017.
Từ phía chính quyền Campuchia, câu chuyện “chịu ảnh hưởng của Trung Quốc” luôn được các quan chức của đất nước này lên tiếng bác bỏ. Hun Sen, trong một cuộc họp báo hồi tháng 4/2012 sau hội nghị thượng đỉnh các nước ASEAN, đã tỏ ra giận dữ vì có bình luận rằng Campuchia đang hành xử như là một con rối của Trung Quốc. Ông này đã mắng chửi các nhà báo là điên, lười nhác, và ngu xuẩn và cảnh cáo họ, bao gồm hơn 100 nhà báo quốc tế, rằng phải nói sự thật, “Cái tôi ghét cay ghét đắng là chuyện đồn thổi rằng Campuchia đang làm việc cho Trung Quốc và chắc đang chịu ảnh hưởng nào đó của nước này. Đó là chuyện hoàn toàn sai lầm. Chúng tôi là một đất nước có phẩm giá. Chúng tôi không sử dụng thứ chính trị cơ hội”. Và ông khẳng định thêm “Campuchia không thể bị mua”.
Thế nhưng người Trung Quốc khác với người phương Tây ở nhiều điểm. Người phương Tây đem đến một hợp đồng với các điều khoản rõ ràng. Người Trung Quốc đến tặng quà và kết bạn với Kinh Kha, chỉ để mãi tới cuối cùng mới biến ông này thành sát thủ và đi vào chỗ chết. Theo cách nói của Yale Global, đồng tiền của Trung Quốc vẫn bị buộc bởi các sợi chỉ vô hình.
Và sợi chỉ vô hình đó đã siết lại vào tháng 7 và tháng 11 năm nay. Kinh kha đã được gửi đi để hành thích Tần vương. Hun Sen đã được gửi đi để chặn đứng cỗ máy ASEAN trong vai trò chủ tịch đương nhiệm của khối này năm 2012.
Làm gì với Campuchia trong tương lai
Chỉ còn hơn một tháng nữa là hết năm 2012 và Campuchia sẽ hết vai trò nước chủ tịch ASEAN, nhường chỗ cho Brunei. Phải tới 10 năm nữa thì nước này mới lại có cơ hội quay lại vị trí chủ tịch. Câu chuyện của ASEAN khi đó có lẽ sẽ rất khác so với hiện nay. Vì thế những chuyện bẽ bàng cho ASEAN trong năm nay có lẽ sẽ không có cơ hội diễn ra trong tương lai gần.
Campuchia là một đất nước có chủ quyền. Và dù là chính quyền Hun Sen hay bất cứ chính quyền nào khác thì họ vẫn hành động trên cơ sở lợi ích của chính quyền và lợi ích của Campuchia. Vì thế, câu chuyện “bị Trung Quốc mua” dù muốn hay không vẫn sẽ xảy ra.
Đơn giản là vì không có một gã khổng lồ nào khác có thể cạnh tranh ảnh hưởng với Trung Quốc ở đây. Toàn bộ khối ASEAN, xét cả về quy mô dân cư và sức mạnh kinh tế, cũng không đáng kể gì với người khổng lồ này. Âu Châu thì đang chìm đắm trong khủng hoảng và đủ thứ vấn đề nội bộ trong khi Mỹ thì còn phải căng mình ra (với ngân sách ngày càng mỏng đi) trên quá nhiều điểm nóng khắp nơi trên thế giới.
Với tư cách là một tổ chức hoạt động trên nguyên tắc đồng thuận, ASEAN sẽ khó có thể đạt được tiếng nói chung trên các vấn đề như tranh chấp ở Biển Đông một khi Campuchia vẫn còn là con rối do Trung Quốc dật dây. Và điều này có lẽ cũng sẽ khó có thể đảo ngược trong tương lai gần. Điều đó làm cho việc đưa ASEAN thành một diễn đàn để giải quyết các vấn đề về Biển Đông xem ra không khả thi. Đó là chưa kể Campuchia có thể không phải là con rối duy nhất mà Trung Quốc có ở ASEAN.
Đối với Việt Nam, dù muốn hay không, vẫn phải chấp nhận một thực tế là Campuchia đã rời khỏi quỹ đạo ảnh hưởng của Việt Nam và giờ đang ăn nằm với đối thủ nặng ký phương bắc. Việt Nam đã có vai trò lịch sử ở đất nước này, và giờ đây vai trò lịch sử đó đã kết thúc. Việt Nam không thể, và cũng không nên, tìm cách níu kéo ảnh hưởng của mình ở Campuchia.
T.V.D.
Nguồn: voatiengviet.com