Bauxite Việt Nam

Đỗ Thành Nhân

Một đất nước muốn phát triển trước tiên phải đầu tư vào lĩnh vực giao thông. Một xã hội muốn phát triển thì phải huy động được nguồn lực của cả nước.

Luật Đầu tư công ra đời phù hợp xu thế phát triển chung của xã hội theo quy luật kinh tế thị trường. Mô hình hợp tác theo hình thức đối tác công tư (PPP) trên thế giới đã áp dụng từ lâu để huy động đầu tư xã hội nhưng vẫn bảo đảm hài hòa các lợi ích nhà nước, người dân và nhà đầu tư. Tuy nhiên, khi mô hình PPP đưa vào Việt Nam lại trở thành "miếng bánh trên mâm cỗ" dành cho các thế lực chia chác nhau, đặc biệt là giao thông. Cuối cùng, người lãnh đủ là nhân dân cả nước.

Tại sao dự án PPP đầu tư các lĩnh vực khác như y tế, văn hóa, giáo dục ít điều tiếng hơn lĩnh vực giao thông?

Vụ BOT giao thông Cai Lậy là một dự án điển hình về BOT giao thông Việt Nam hiện nay; như giọt nước tràn li mà người có lương tâm không thể im lặng. Từng làm việc với nhiều dự án PPP, nhưng khi làm việc với các dự BOT giao thông, tôi chứng kiến các thực trạng mang tính "vĩ mô" sau:

Một - Vận dụng méo mó chính sách

Nhiều dự án BOT giao thông xuất phát từ sự thỏa hiệp giữa nhà đầu tư và một số quan chức nhà nước, trên cơ sở nhà đầu tư đề xuất và nhà nước cho chủ trương chứ không phải từ quy hoạch tổng thể của tư lệnh ngành giao thông và được Quốc hội hay Hội đồng Nhân dân phê duyệt. Chính vì vậy mà hình thành nhóm lợi ích (mối quan hệ giữa nhà đầu tư và một số quan chức nhà nước) từng dự án riêng lẻ. Nhóm lợi ích này sẽ đầu tư chi phí để chạy, lách luật với mục đích phê duyệt dự án và chỉ định thầu không thông qua đấu thầu công khai, minh bạch theo đúng Luật Đầu tư công, Luật Đấu thầu.

Hai - Nâng giá xây lắp

Từ thời còn bao cấp, các quy định về định mức, dự toán các dự án bên giao thông thường cao hơn bên xây dựng. Ngay từ khâu khảo sát, thiết kế, lập dự toán đơn giá xây dựng đã rất cao, nếu nhà thầu thi công nghiêm túc thì lãi gộp cũng đã lên đến hơn 20% tổng dự toán. Còn trường hợp thi công không nghiêm túc thì lợi nhuận gộp lên đến 40-50% là bình thường; tất nhiên khoản chênh lệch nhà thầu không thể hưởng một mình. Chỉ cần dự án BOT chỉ định thầu, xong giai đoạn xây dựng là nhà đầu tư đã thu hồi vốn tự có làm đối ứng theo quy định của Luật Đầu tư, Luật Xây dựng rồi.

Ba - Khảo sát số liệu không trung thực

Để hình thành dự án BOT, nhà nước thường giao hẳn cho nhà đầu tư công tác khảo sát và lập báo cáo nghiên cứu khả thi. Có hai nội dung chính cần khảo sát là:

- Khảo sát hiện trạng kĩ thuật để lập hồ sơ khảo sát thiết kế thi công: giai đoạn này chủ đầu tư đánh giá thấp hiện trạng, đưa ra tối đa các hạng mục phải đầu tư để nâng giá trị xây lắp như trình bày ở phần Hai.

- Khảo sát số liệu tính toán hiệu quả đầu tư: số liệu khảo sát mang chính chất thống kê sơ sài hoặc số liệu khảo sát bằng cách đo đếm không khách quan, trung thực. Còn số liệu dự báo ở mức độ bi quan và đã xử lí rủi ro cho nhà đầu tư.

Sai số của số liệu khảo sát thường làm tăng chi phí đầu tư và giảm hiệu quả đến 30-40%.

Bốn - Tạo chính sách độc quyền

Như đã nói ở phần Một, khi các nhóm lợi ích đứng sau dự án BOT giao thông thì họ sẽ lách những quy định của pháp luật, dùng quyền lực nhà nước, dùng tiền để tạo ra sản phẩm độc quyền để buộc người sử dụng không có sự lựa chọn.

Về nguyên tắc, dự án BOT giao thông sẽ tạo thêm lựa chọn dịch vụ cho người sử dụng nhằm giảm thời gian, chi phí lưu thông tối thiểu với mức phí bỏ ra. Đằng này những trạm thu phí được đặt ở vị trí giao thông huyết mạch với mức phí kịch trần, buộc chủ phương tiện giao thông không còn chọn lựa khác.

Để tạo thế độc quyền cho chủ đầu tư, quan chức nhà nước trong nhóm lợi ích sẽ gợi ý chủ đầu tư làm thêm một số hạng mục nào đó để hợp thức hóa vị trí đặt trạm thu phí. Đúng ra các hạng mục này được lấy từ nguồn kinh phí bảo trì đường bộ mà chủ phương đã nộp không thiếu một đồng.

Năm - Phân tích rủi ro đầu tư

Tôi thường phân tích độ nhạy và đánh giá rủi ro dự án đầu tư, thì các dự án BOT giao thông hiện nay "gần như" không có rủi ro; thời gian thu hồi vốn đầu tư khá thấp so với dự án PPP các lĩnh vực khác như y tế, văn hóa, thể thao...

Với các dự án BOT giao thông:

- Chi phí đầu tư đẩy lên ở mức tối đa, nguồn vốn đối ứng khoảng từ 10-30% được chủ đầu tư thu hồi trong giai đoạn xây dựng.

- Số liệu khảo sát lưu lượng xe ở mức thấp, phí dịch vụ ở mức trung bình; nhưng vào giai đoạn vận hành, nhờ cơ chế độc quyền nên tăng lên tối đa, thời gian thu hồi vốn đầu tư không chiết khấu chỉ từ 2-5 năm.

- Chủ đầu tư dùng dự án BOT để thế chấp, bảo lãnh vay vốn thực hiện dự án nên rủi ro (nếu có) thì chuyển thành nợ xấu của ngân hàng.

Rủi ro duy nhất cho chủ đầu tư BOT giao thông là chưa thu hồi vốn mà thay đổi nhóm quan chức sân sau từ nhà nước nhưng điều này hiếm xảy ra và chi phí không đáng kể với tổng mức đầu tư dự kiến.

Chính vì đầu tư ít rủi ro, siêu lợi nhuận nên thực tế đã có doanh nghiệp nợ như Chúa Chổm, trên đà phá sản, mất cân đối tài chính, chỉ cần nhờ quan hệ mà chạy được dự án BOT giao thông là trở thành thượng khách của các ngân hàng thương mại.

Sáu - Giải quyết hệ quả BOT giao thông

Người hoạch định chính sách vĩ mô cần phải nhìn thấy gốc rễ của vấn đề. Tại sao đầu tư PPP được các nước phát triển áp dụng thành công nhưng khi vận dụng vào Việt Nam lại biến thành "miếng bánh trên mâm cỗ" dành cho quan lại và phú ông chia nhau ?

Lẽ ra khi Chính phủ huy động nguồn lực xã hội đầu tư vào cơ sở hạ tầng thiết yếu thì sẽ được người dân đồng tình ủng hộ nhưng thực tế ngược lại. Đơn giản là vì chính sách này bị những con bạch tuộc lợi dụng để hút máu nhân dân. Quy luật tất yếu theo hiệu ứng domino là phí BOT giao thông quá cao dẫn đến cấu thành tất cả sản phẩm xã hội đều tăng lên, hiệu quả đầu tư xã hội giảm. Những con bạch tuộc, vì lợi ích nhóm cục bộ, đã triệt tiêu tính cạnh tranh của quốc gia.

Trong khi Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng kêu gọi toàn dân chống tham nhũng, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc mong muốn xây dựng Chính phủ kiến tạo phát triển.

Tại sao ?

- Từ một xe biển số xanh mà phát hiện ra một Trịnh Xuân Thanh để kéo theo một hệ thống tham nhũng trong ngành dầu khí.

- Vậy thì, từ một Cai Lậy - Tiền Giang sao lại không thể làm đến nơi đến chốn cho ra những "Cai Lậy" khác, để đưa ra ánh sáng cái đầu con bạch tuộc giao thông nằm ở đâu đó trong hệ thống quyền lực tối cao?

Thực hiện như thế nào

- Điều kiện cần đầu tiên là công bố đầy đủ thông tin tất cả dự án BOT giao thông: số liệu khảo sát thiết kế; hạng mục, khối lượng, giá trị công việc nhà đầu tư thực hiện; những quan chức phê duyệt dự án.

- Điều kiện đủ tiếp theo là cho phép nhân dân (qua báo chí) giám sát việc thu phí.

Suy cho cùng, dự án BOT giao thông không thuộc bí mật quốc gia và người dân mới chính là chủ đầu tư thực sự.

Kết quả đạt được

Nếu công bố được tất cả những con bạch tuộc BOT giao thông thì sẽ không sợ dư luận cho là nhóm lợi ích này "đánh" nhóm lợi ích khác.

Tổng Bí thư yên tâm không lo "đánh chuột vỡ bình" vì được nhân dân ủng hộ; Thủ tướng cũng thực hiện cam kết "kiến tạo phát triển" qua những hành động cụ thể.

Kết quả cuối cùng nâng cao năng lực cạnh tranh của Việt Nam trong chuỗi sản phẩm gia tăng toàn cầu hóa hiện nay.

Đ.T.N.

(Tác giả gửi BVN)

---

⁽¹⁾. Ghi chú tác giả:

Đỗ Thành Nhân (MBA) - phone: 0913.470.250

Công việc hiện nay: chuyên gia độc lập phân tích, phản biện dự án đầu tư

- Tác giả bài biết đã từng làm việc ở ngành giao thông, ban quản lý khu kinh tế, có kinh nghiệm hơn 20 năm về quản lý đầu tư xây dựng.

- Tác giả bài viết cũng là tác giả đồng thời hai chương trình duy nhất ở Việt Nam về lĩnh vực phân tích và quản lý đầu tư:

1. Chương trình Lynxdo SARAP (​Programe Sensitivity analysis and project risk assessment)

Chương trình Phân tích độ nhạy và đánh giá rủi ro dự án. Bản quyền số 3468/2017/QTG,

Nội dung chính:

- Phân tích độ nhạy dự án cùng một lúc tối đa 10 biến đầu vào và 10 kết quả đánh giá. Chuỗi đánh giá đến 10.000 phần tử, biên độ đánh giá có khả năng 1/10^6 (một phần triệu).

- Hỗ trợ Chủ đầu tư lựa chọn phương án đầu tư đầu tư hiệu quả trên cơ sở năng lực của họ.

- Đánh giá rủi ro dự án, cảnh báo các yếu tố tác động xấu đến dự án giúp Chủ đầu tư thấy trước để chủ động kiểm soát và đối phó.

- Gồm 2 bản: bản chuẩn (2 biến) và bản mở rộng (10 biến)

2. Chương trình ​Lynxdo SAOIP (Program Support analysis of investment projects)

Chương trình Hỗ trợ phân tích dự án đầu tư. Bản quyền số ​364​4/2017/QTG

Nội dung chính:

- Hỗ trợ phân tích, tính toán, xử lý dữ liệu của dự án đầu tư.

​- Các hàm tự tạo xử lý số liệu dòng tiền, tính toán hiệu quả đầu tư​; xác định giới hạn biên độ rủi ro dự án.

- Quản lý dữ liệu, bảng tính, biểu đồ

​- Giải pháp bảo mật, bảo vệ ​dữ liệu dự án, phương thức tính toán dự án.

- Thiết lập, bố trí trang in, thông tin cần in theo yêu cầu.

- ...​