Bauxite Việt Nam

Nguyễn Thông

Hôm qua, Chủ nhật 25.5, theo kiểu người ta thì “Hôm qua tôi sướng biết bao nhiêu”. Chả là tôi được dự buổi ra sách “Chém theo chiều gió” và “chém gió” của bác thánh chém Peter Pho (Phó Đức An) tại Sài Gòn vui thật vui. Xong, vừa nhấc mông khỏi ghế, lại được hai lão bợm Nguyễn Chí Cư, Phạm Xuân Nguyên kéo phắt ra xe lôi đi Củ Chi lên nhà bọ Lập (Nguyễn Quang Lập) ngắm chim… yến. Ăn một bát yến chạy ba quãng đường, nhưng bõ. Đời người mấy khi được sướng dồn dập vậy. Thầm nhủ, hay là hết con bĩ cực tới hồi thái lai. Lúc về mình ghé mua tấm vé việt lốt nhưng chưa trúng, có thể dục tốc bất đạt, nóng vội quá cũng không được. Chuyện gì cũng vậy.

Thôi, hai vụ “đại hoan lạc” ấy biên sau, giờ nói chuyện khác đang nóng.

Chả là hôm qua theo quy định nhà nước là ngày quốc tang, đám ma ông cựu chủ tịch (cựu chứ không phải nguyên, đám cán bộ và báo chí dốt cứ bảo là nguyên chủ tịch; già nghỉ lâu rồi, nằm bệnh một chỗ lâu rồi thì cựu chứ nguyên gì mà nguyên) nên nhà cháu cũng tự biết điều né cho phải đạo. Chỉ khổ thân lão thánh chém, bao nhiêu công phu chuẩn bị cho ngày vui đành phải dẹp hết hát hò, may nhờ tài hoạt bát của MC Xuân Nguyên và sự thông minh hóm hỉnh của chính lão kéo lại nên ai cũng hỉ hả. Trước đó một hôm (23.5), ông anh thi sĩ xứ Thanh cũng phải “đọc thơ chạy tang” dù đã thông báo trước cả tuần việc tổ chức vào tối 24 (ngày đầu tiên quốc tang) khiến nhiều người mến mộ chưng hửng không tới dự được. Đúng là chẳng cái khổ nào giống cái nào.

Cổ nhân khuyên “nghĩa tử nghĩa tận”, con người ta lúc sống đối với nhau dù có (tệ) thế nào chăng nữa thì lúc ai đó chết cũng nên không chấp, bỏ qua. Lý là vậy, chứ trên đời vẫn thiếu gì cảnh “thù muôn đời muôn kiếp không tan”, ghét đào đất đổ đi (ghét tới mức chỗ bàn chân “nó” đặt lên đất cũng phải đào đổ xuống rãnh). Nhưng các cụ xưa cũng dạy “cái quan định luận”, sau khi đậy nắp hòm người chết thì mới có thể luận định đúng sai. Tôi chả tư thù gì ông cựu chủ tịch nên không luận về ông, nhưng thấy cần phải nói về thứ quy định quốc tang mà người ta áp dụng đối với ông và rất nhiều ông bà khác ở xứ này.

Cũng đã có không ít người nói ngay lập tức, nói mạnh, thẳng thắn và chính xác về quốc tang ông cựu Lương, nhất là bài của bác Trần Nhung (đại tá, cựu tổng biên tập báo Cựu chiến binh) rất thuận nhĩ, được dư luận tán đồng, đề cập khá nhiều khía cạnh, kể cả sự tốn kém, nên tôi chỉ nhấn vào vấn đề sau đây.

Ở xứ này, trong thể chế này, mỗi khi có người trong tứ trụ chết, dù người ấy đang tại chức hay đã nghỉ từ tám hoánh, nhà nước mặc định tổ chức quốc tang. Đương chức thì quốc tang lâu, kéo dài; đã nghỉ đã hưu thì quốc tang ngắn.

Bộ máy qruyền thông quốc doanh được huy động hết cỡ, làm nhiệm vụ ca ngợi người vừa chết, nào là công này tích nọ, nào là đạo đức sáng ngời, đức tính trong sạch giản dị, cần kiệm liêm chính chí công vô tư, miếng ăn miếng uống, cách đi cách đứng… đều tuyệt vời. Một kiểu văn mẫu. Không khác gì tung hô thánh thần, idol, nhân vật xuất chúng. Tất cả những điều ấy, nhiều đương sự khi còn tại vị, có bói cũng không ra.

Tứ trụ nào chết cũng được thần thánh hóa như thế, dễ khiến người ta liên tưởng tới ngọc không tì vết, công lao với dân với nước như trời như bể. Sự nhập nhèm tiêu chuẩn, cách định giá quốc tang đã phong thánh cho cả những ông bà quá đỗi tầm thường. 

Ông hàng xóm nhà tôi cười bảo, nếu ông bà “lãnh tụ” nào cũng hoàn hảo vậy, đáng ca ngợi vậy, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của các ông bà ấy, sao cuộc sống xứ này, dân này cứ trầm kha kéo dài, sao khổ cực dai dẳng, đói nghèo bền vững? 

Nếu họ có công lao, thành tích đặc biệt với dân với nước thì quốc tang đã đi một nhẽ, đằng này nhàn nhạt thường thường, không tạo nên dấu ấn nào đặc biệt, để đến nỗi gần như bây giờ phải xóa bài chơi lại, phải đột phá cởi bỏ, tháo gỡ điểm nghẽn, chỉnh đốn triệt để, sửa chữa lại gần như toàn bộ, không khác gì một cuộc cách mạng. Có đáng được quốc tang không? Không!

Cần phải làm cuộc cách mạng về quốc tang, dĩ nhiên đối với người còn sống, những đương sự đang cầm cân nẩy mực.

*

Tính tôi hay nói thẳng, dễ mất lòng người khác, nhất là lại đụng chạm đến quyền lợi của ai đó, hoặc đề cập tới những điều được cho là "nhạy cảm".

Theo tôi, nhà nước nên sửa đổi lại quy định về quốc tang, cụ thể là thu hẹp đối tượng lại. Đặt ra được thì vẫn có thể sửa được. Luật hay không là ở mình. Hay thì làm, dở thì sửa, thậm chí bỏ.

Tôi không phản đối việc tổ chức quốc tang nếu thấy cần thiết. Chẳng hạn đất nước bị thiên tai nhiều người chết, có thể tổ chức quốc tang. Gần 40.000 người chết bởi dịch COVID-19 đã quá thừa “tiêu chuẩn” để tổ chức quốc tang nhưng lại bị lờ đi rất đáng buồn. Một nhà lãnh đạo ngôi vị hàng đầu đang tại chức chẳng may qua đời, cũng nên quốc tang. 

Một nhân vật lịch sử có rất nhiều công lao với dân với nước, tạo ra dấu ấn đặc biệt trong đời sống dân chúng, tạo bước ngoặt trong xã hội trì trệ, ví dụ ông Kim Ngọc ở Vĩnh Phúc khoán hộ mở đường cho phá bỏ HTX, cởi trói nông dân, giải thoát tam nông; ông Nguyễn Văn Chính (Chín Cần) ở Long An đi đầu trong phá bỏ bao cấp, phá vòng kim cô đè nén con người suốt mấy chục năm ròng rã, cụ Võ Nguyên Giáp tài năng đức độ, dân yêu lính quý..., những người như thế cần được quốc tang. Họ còn hơn cả tứ trụ, hay nói cách khác, tứ trụ chẳng là cái đinh gì so với họ.

Với những nhân vật lãnh đạo nhàn nhạt, không mấy nổi bật, thậm chí chỉ có "tác dụng" ngáng trở cuộc sống đi tới, những tứ trụ đã về hưu sống cuộc sống bình thường dân dã, không còn tham gia gì vào nơi màn trướng khu cơ hoạch định đường đi nước bước của quốc gia, thì một mặt cộng đồng vẫn biết ơn họ (nếu họ nghỉ việc do hết nhiệm kỳ, chứ không như ai kia già rồi vẫn xé luật để tham quyền cố vị, hoặc như đám Phúc, Thưởng, Huệ trơ trẽn), nhưng không nên quốc tang làm gì. Nhiều khi chính họ, gia đình họ cũng chả muốn, mà chế độ lại cứ muốn cái chết cũng thuộc quyền xử lý của nhà nước. Nhà cai trị đòi bao cấp luôn cả chuyện tang tế hiếu ân. 

Ngay cả tang lễ cấp nhà nước hoặc cấp cao cũng vậy, cứ đòi bao cấp nên có khi dẫn đến chuyện dở khóc dở cười. Chắc nhiều người còn nhớ hồi tang lễ tướng Trần Độ, ông Vũ Mão thay mặt nhà nước đã phải chịu ê chề như thế nào khi đại diện tang gia đứng ra nói thẳng không chấp nhận bản điếu văn do ông vừa đọc.

Biết ơn kính trọng người đã khuất đâu phải cứ là quốc tang mới là trọng là ơn. Trái lại, trong khá nhiều trường hợp, rất "tốn kém thì giờ và tiền bạc của nhân dân" (lời cụ Hồ). Nói đâu xa, quốc tang ông Phan Văn Khải năm 2018, mặc dù ông về vui thú điền viên đã mười mấy năm, đã làm người tử tế bình thường, gia đình cố ý tổ chức tang lễ long trọng nhưng ấm cúng trong khuôn viên gia đình ở Hóc Môn, vậy nhưng nhà nước vẫn đòi đưa quan tài ra hội trường Thống Nhất (dinh Độc Lập cũ) tuốt ngoài quận 1 bằng được để… tổ chức quốc tang. Và đáng nói, hầu hết quan chức ngoài Hà Nội vào dự, bay đi bay về, có vị bay 2 - 3 lần, xe cộ, nhân lực, trang trí, tiếp đón... linh đình, tốn kém không biết bao nhiêu mà kể.

Có ai đó sẽ bảo đó là đạo lý, là "ăn quả nhớ kẻ trồng cây", là "uống nước nhớ nguồn". Nếu như thế, với người ở tầm quốc gia có công với dân với nước thì tổ chức quốc tang, vậy làm sao cấm được các tỉnh thành, quận huyện, thậm chí phường xã cũng đòi tổ chức thành tang, tỉnh tang, quận tang, huyện tang, xã tang... cho lãnh đạo quá cố địa phương mình. Đó là chưa kể cũng trong tứ trụ, vị này nếu làm quốc tang thì có thể không vấn đề gì, nhưng đứa khác mà quốc tang dân sẽ cười vào mũi. Không làm thì có ai lại bảo "nhất bên trọng, nhất bên khinh".

Ngó sang nhiều nước văn minh, dễ nhận thấy tang lễ, dù với tổng thống, thủ tướng, thậm chí cả Giáo hoàng (thế giới tang chứ không chỉ tầm quốc tang) đều rất giản dị đơn sơ, lặng lẽ, ít tốn kém, không rùm beng cờ đèn kèn trống. Nhưng không vì thế mà mất đi sự kính cẩn biết ơn. Họ biết quý đồng tiền do dân chúng đóng góp. 

Vấn đề là người đã khuất để lại cái gì trong lòng dân chúng, chứ không phải không khí và hình ảnh quốc tang rình rang, phản cảm, tốn kém.

*

Trong những phần đã lên của bài này, chúng tôi khẳng định quốc tang không phải đặc sản của quốc gia nào, bởi đó là thứ nghi lễ cao nhất dành cho những trường hợp mất mát, tổn thất sinh mạng đặc biệt. Nhiều người chết do tai nạn, thiên tai, dịch bệnh, nhà nước đều có thể tổ chức quốc tang. Người đứng đầu bộ máy cầm quyền (hoặc không cầm quyền nhưng là dạng biểu tượng, như đức vua, nữ hoàng chẳng hạn) được dân chúng yêu mến, kính phục, biết ơn cũng là đối tượng được quốc tang.

Quốc tang, quốc là nước/quốc gia, tang là tang lễ, đám ma. Quốc tang là lễ tang tầm quốc gia, cả nước phải để tang, toàn dân phải chịu tang. Giải nghĩa ngắn gọn như vậy để thấy rằng đó không phải là thứ lễ nghi bình thường, mà đặc biệt. Đem tầm thường hóa lễ nghi này tức là coi nước coi dân chả ra gì, coi thể chế chả ra gì.

Tôi tìm hiểu và nghiệm thấy ở nhiều nước phát triển, văn minh, giàu có, dân chủ, khoa học… rất ít quốc tang dành cho cá nhân. Họ hiểu sự sống mới đáng quý, còn ai mà chẳng chết bởi đó là quy luật tự nhiên. Dù có là tổng thống, quốc vương, nếu chết cũng chỉ là cuộc tiễn đưa bình thường, chôn cất bình thường, không mấy khi bày vẽ quốc tang, mồ mả cũng rất bình thường.

Nói thẳng ra, chỉ những nước cộng sản, theo đường lối xã hội chủ nghĩa, phe xã hội chủ nghĩa, kể từ Liên Xô, Trung Quốc… tới Cuba, Triều Tiên, Lào, Việt Nam thích bày vẽ quốc tang, lăng mộ nhất, trong đó Triều Tiên (Bắc Hàn) số 1. Họ chống chủ nghĩa cá nhân nhưng lại tôn sùng cá nhân cả khi sống lẫn khi chết như thánh như thần. Họ luôn có lý do để giải thích, bất kể có thuận nhĩ hay không.

Cuộc sống đã thay đổi mạnh mẽ, chuyển theo thời đại văn minh. Có những thứ, suy nghĩ, quan niệm, lề thói tưởng như nhất thành bất biến, không thể thay đổi, sống mãi trong sự nghiệp của chúng ta… vẫn cần được đổi thay, bãi bỏ. Cần chỉnh sửa ngay quy định đã quá lạc hậu, cổ hủ về quốc tang, thậm chí cả tang lễ cấp nhà nước.

Ai thuộc diện quốc tang, tổ chức như thế nào, thời gian bao lâu, ngân sách chi bao nhiêu, mồ mả ra sao, diện tích đất bao nhiêu, chôn chỗ nào, nếu bị kỷ luật hoặc để tiếng xấu thì sẽ làm sao, v.v. Nên dẹp ngay mấy trò quốc tang dành cho cá nhân không xứng đáng. Dù có là "vua", là tứ trụ ngũ trụ, là bộ chính trị chính em, đã không xứng, không đạt “chuẩn” thì thôi, đừng để người quá cố mang thêm tiếng xấu sau khi chết, dân chúng chê cười, ngân sách hao tổn, chính quyền cũng chả lợi lộc gì.

Quốc tang cực kỳ tốn kém. Cứ nhìn ngó mọi cuộc quốc tang, xa lâu là ông Võ Nguyên Giáp, xa chút thì ông Trần Đại Quang, gần hơn thì ông Lê Đức Anh, ông Đỗ Mười, ông Nguyễn Phú Trọng, gần nhất là ông Trần Đức Lương, tốn không thể tả, cả tiền bạc, đất đai, công sức, niềm tin. Ví dụ, một chuyến bay làm nhiệm vụ chính chở cái quan tài nào có ít tiền, mà tiền ấy nhà nước trả chứ không phải gia đình người quá cố…

Hỡi nhà cầm quyền, các vị nên đọc bài thơ của bậc danh nhân còn nổi tiếng hơn cả vua chúa, cụ Tam nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến, trong đó có câu:

"Ấy chẳng qua bận cho người sống

Chết đi rồi còn ngóng vào đâu...

...Đề rằng mấy chữ trên bia

Rằng: Quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu".

Chuyện quốc tang, lâu nay các vị trượt vào vết xe đổ quá lâu rồi, giờ hãy đến lúc tỉnh táo, đứng thẳng lại cho tử tế, đàng hoàng. 

*

Tôi đã muốn kết thúc vệt bài này bởi viết về nó, chuyện tang ma, dù là quốc tang tỉnh tang, cũng chả hay ho thích thú gì. Chẳng qua nó là thứ điểm nghẽn ngang nhiên tồn tại trong dòng mạch cuộc sống suốt bao nhiêu năm, nay thấy các bác ấy bảo tháo nghẽn khơi dòng thì nhà cháu cào thôi. Cũng là cách giúp các bác ấy nhìn ra sự thật và hiểu lòng dân còn đầy chất chứa.

Vừa may, buồn ngủ gặp chiếu manh. Hôm 15.6, các báo mậu dịch đều nhất loạt thông tin trung ương đã có văn bản về việc điều chỉnh quy định quốc tang, tang lễ cấp nhà nước, được gọi chung là tang lễ cấp cao. Đây vốn là một trong muôn vàn điểm nghẽn lớn nhỏ trong dòng chảy cuộc sống lâu nay, nhưng muốn tháo cởi phải chính quyền ra tay, chứ dân không có quyền. Dân chỉ có quyền làm chủ tập thể, mà tập thể là thứ hết sức vô hình, siêu hình, thậm chí không có.

Theo dự thảo nghị định về tang lễ, có những thay đổi để phù hợp với tình hình “cán bộ cấp cao suy thoái”, mà nhẽ ra không cần phải bàn bởi đã rõ như ban ngày. Nhưng một hệ thống nhà nước rất thích họp hành, ra nghị quyết, nghị định thì cái gì cũng phải họp phải bàn, nâng lên đặt xuống, phải soạn thảo, đề nghị, tấu trình đủ thứ tầng nấc rồi mới ra kết quả.

Khi báo chí vừa thông tin về dự thảo, chỉ vài phút sau, một ông bạn tôi, thực ra từng là sếp của tôi đã nhanh nhạy cho ý kiến “Hoan nghênh đảng và nhà nước đã lắng nghe và tiếp thu ý nguyện của đông đảo đảng viên và quần chúng nhân dân nên đã ít nhiều điều chỉnh các nghi thức tang lễ nhà nước và cấp cao”. Quả thực, tôi cũng chẳng biết họ có lắng nghe và tiếp thu không, bởi xưa nay dân ít được lắng nghe.

Cũng về cái dự thảo ấy, ngay trong ngày, đại tá Trần Nhung cựu Tổng biên tập báo “Cựu chiến binh” có ý kiến. Bác Nhung vốn thẳng tính, có gì cứ nói toẹt. Bác chỉ rõ rằng nếu vẫn duy trì nghi lễ quốc tang thì chỉ cần tổ chức cho người đứng đầu thể chế, người cao nhất, là tổng bí thư thôi, mà phải đương nhiệm, chứ đã nghỉ, đã về hưu cũng dẹp. Những ông bà khác, to mấy chăng nữa, lý đương hay lý cựu, nguyên hay cựu, cũng cứ đám ma bình thường, không cần bày đặt này nọ.

Hai bác cựu quan báo đã nói vậy rồi, thảo dân tôi chả nên bày đặt ý kiến ý cò, chỉ vài gạch đầu dòng thế này: 

- Quốc tang là nghi lễ đặc biệt của đất nước chứ không phải riêng cho đoàn thể, tổ chức, bộ máy nào. Vì vậy quốc tang không được dành cho cá nhân, dù chức gì đi chăng nữa, lại càng không cho những ông bà đã hết nhiệm kỳ, đã nghỉ việc, về hưu, làm người bình thường. Cuộc sống, xã hội phân công mỗi người mỗi việc, khi làm thì đã có chế độ lương và đãi ngộ, làm xong thì thôi, sống như mọi người, đừng bắt ngân sách phải gánh họ tới chết. Khi họ chết, cứ để gia đình, thân nhân lo, nhà nước chỉ nên hỗ trợ phần nào để biết ơn về những đóng góp, gọi là đạo lý. 

- Với những ông to bà lớn, dù tứ trụ ngũ trụ chăng nữa, nếu đã bị thải loại, mất chức, kỷ luật, gây tác hại nghiêm trọng, ảnh hưởng tới uy tín của tổ chức đoàn thể (đảng) và nhà nước, v.v. thì chưa bắt đi tù đã là may, sao lại còn phải cân nhắc lễ tang cấp này cấp nọ. Ngay cả cán bộ - những người tử tế cũng phản đối bởi họ không thích bị đánh đồng vào lũ ngợm ấy, chứ đừng nói gì dân. Đừng biến lễ tang thành trò cười, dị nghị, bàn ra tán vào của dân chúng. 

- Nhà nước luôn kêu gọi tiết kiệm, chống lãng phí, thực hiện nếp sống văn minh… nhưng hầu như chỉ áp dụng với dân. Chính nhà nước lại không tiết kiệm, lại lãng phí, không gương mẫu, luôn đặt ra những quy định riêng ngoài quy định chung. Chôn cũng phải chôn riêng nơi đặc biệt, hoặc đưa ra chôn nơi khác thì chiếm nhiều đất, mồ to mả lớn. Và đáng nói nhất, trung ương luôn kêu gọi dân chúng thực hiện hỏa táng để tiết kiệm, phù hợp với cuộc sống văn minh, giữ vệ sinh môi trường (nói tóm lại là đủ thứ hay) nhưng tới tận bây giờ chưa có bất kỳ ông bà lãnh đạo nào được hỏa táng sau khi chết, toàn xúi dân đốt. Chỉ nói một đằng làm một nẻo. Thà đừng nói. 

Nói cho cùng, người ta mượn cớ đạo đức, lễ nghĩa, tình cảm để quy định, duy trì thứ có lợi cho mình, xa cách dân chúng. Về thực chất, những quy định này nọ về quốc tang, tang lễ cấp nhà nước, quan tài, lăng tẩm, mồ mả đều nặng về hình thức, là thứ bệnh hình thức đã ăn vào trong não. Cũng là dạng cờ đèn kèn trống, băng rôn khẩu hiệu vốn được phe xã hội chủ nghĩa, được những người cộng sản ưa thích. Tư duy ấy không theo kịp thời đại, không hòa vào được thế giới văn minh, chả khác gì phong kiến thời xưa. 

Tôi tặng họ 10 chữ “vàng”: Sống - màu mè lòe loẹt/Chết - lãng phí phô trương. Hay nói như Maia: Sống chẳng có gì mới, chết cũng chẳng mới hơn gì.

Đã không muốn đổi thay thì đưa ra nghìn cái dự thảo cũng thế thôi. 

N.T.

Nguồn: Blog Nguyễn Thông