Bauxite Việt Nam

Tô Văn Trường

4 Tháng Tám, 2025 

Trong đời sống tinh thần của giới trí thức, dù ở miền Nam nắng cháy hay miền Bắc gió mùa vẫn có một điểm chung lặng lẽ mà bền bỉ: ấy là nỗi niềm thao thức trước vận mệnh quốc gia. Đó không phải là xúc cảm mơ hồ mà là kết tinh của một ý thức trách nhiệm công dân được tôi luyện qua trải nghiệm, tri thức và lòng yêu nước không biên giới.

Ngày nay, khi Việt Nam đang quyết tâm vượt qua “bẫy thu nhập trung bình”, hướng tới mục tiêu trở thành quốc gia phát triển vào năm 2045 thì khát vọng tăng trưởng cao không thể tách rời với một câu hỏi nền tảng: đất nước này sẽ đi đến đâu nếu thiếu vắng tiếng nói phản biện, thiếu những người dám nghĩ, dám nói và dấn thân cải cách?

Chính từ những suy tư đó, tôi nhớ lại hai cuộc hội ngộ đặc biệt trong đời – nơi những con người tưởng chừng xa cách về địa lý, thế hệ, hoàn cảnh lại cùng hòa vào một mạch nguồn chung: lo nghĩ, quan tâm đến vận nước với trách nhiệm của công dân.

Một đêm ở Hà Nội: Từ ly rượu đến những nỗi niềm thời cuộc

Cách đây khoảng 20 năm, trong không gian ấm cúng nơi nhà hàng trên phố Lý Thái Tổ gần bờ hồ Hoàn Kiếm đã diễn ra một cuộc gặp mà tôi còn nhớ mãi.

Từ phương Nam có anh Nguyễn Minh Nhị (Bảy Nhị) – nguyên Chủ tịch tỉnh An Giang, và PGS Vũ Trọng Khải – Hiệu trưởng Trường Cán bộ Quản lý Nông nghiệp phía Nam.  Từ phía Bắc hiện diện những gương mặt tiêu biểu của một thế hệ trí thức dấn thân: anh Trần Đức Nguyên – nguyên Trưởng ban Nghiên cứu của Thủ tướng Võ Văn Kiệt và Thủ tướng Phan Văn Khải; nhà thơ Việt Phương – từng là thư ký của Thủ tướng Phạm Văn Đồng; nhà nghiên cứu Nguyễn Trung – nguyên trợ lý của Thủ tướng Võ Văn Kiệt; GS Chu Hảo – nguyên Thứ trưởng Bộ Khoa học Công nghệ; GS Nguyễn Minh Thuyết – nguyên Phó Chủ nhiệm Uỷ ban Văn hoá giáo dục của Quốc hội; TSKH Phan Hồng Giang; Kiến trúc sư Trần Thanh Vân…

Tôi  tuy sinh ra ở miền Bắc nhưng phần lớn cuộc đời công tác lại gắn bó với đất phương Nam. Bởi vậy, tôi càng thấm thía hơn ý nghĩa của sự kết nối: không chỉ là kết nối vùng miền mà là sự giao thoa giữa những tấm lòng thành, giữa các thế hệ trí thức từng trải, giàu trách nhiệm và không dễ an phận.

Bữa cơm hôm ấy không đơn thuần là cuộc hội ngộ giữa các cá nhân mà là một diễn đàn thu nhỏ. Những câu chuyện không chỉ dừng ở các chủ đề lớn như cải cách thể chế hay chất lượng điều hành của các cơ quan nhà nước mà đi sâu vào những câu hỏi thẳng thắn: Tại sao một số chính sách tốt trên văn bản lại khó đi vào đời sống? Liệu cơ chế phân bổ nguồn lực đã thực sự dựa trên hiệu quả hay vẫn còn bị chi phối bởi những rào cản vô hình?

Không khí vừa thân tình, vừa trí tuệ – nơi những lời nói thật được cất lên không phải để chỉ trích mà để cùng nhau tìm lời giải cho bài toán phát triển. Ở đó, không ai còn “nguyên chức” hay “nhà khoa học độc lập” mà tất cả đều  là những người yêu nước với tinh thần cống hiến và sẵn sàng lên tiếng khi cần. Trước lúc chia tay, nhà thơ Việt Phương – người từng để lại nhiều dấu ấn sâu sắc trong lịch sử cải cách tư duy thời Đổi mới – lặng lẽ đọc một bài thơ ông viết để tưởng nhớ cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt. Giọng thơ trầm buồn như lắng đọng tinh thần của cả cuộc gặp hôm ấy – một cuộc gặp hiếm hoi giữa những người anh em, người bạn hữu cùng chung nỗi ưu tư về đất nước.

Giờ đây có ba người trong buổi hội ngộ năm ấy đều đã lần lượt đi xa về cõi vĩnh hằng: anh Trần Đức Nguyên, anh Việt Phương và TSKH Phan Hồng Giang. Mỗi sự ra đi không chỉ là nỗi tiếc thương riêng của gia đình, bè bạn, mà còn là một mất mát lớn đối với dòng tư duy cải cách – dòng chảy lặng thầm mà chính họ đã kiên trì khơi mở, giữ gìn và truyền lại.

Khi hay tin anh Việt Phương từ giã cõi trần, tôi đã lặng lẽ viết một bài thơ tiễn biệt như một nén nhang lòng gửi tới người anh từng suốt đời thao thức với vận mệnh dân tộc. Xin được trích lại nơi đây như nỗi lòng chung của những người còn ở lại:

 Người ra đi,  còn thơ thì ở lại

Với con tim bươn trải những nỗi niềm

 “Cửa Mở” cho đời

                               thời khủng hoảng lòng tin

 ”Trăng Trung Hoa tròn hơn trăng nước Mỹ

 Đồng hồ Liên Xô tốt hơn đồng hồ Thụy Sỹ“

Và “những vết bùn trên tận chín tầng cao”

     …

 Mới hôm nào

                        Nửa thế kỷ vèo qua                                     

  Chân lý giản đơn

                              Chỉ người dám nói ra

 Nhân cách lớn

                      hôm qua

                                  hôm nay

                                             ngày mai

                                                             mãi vậy

  Sao vội thế  người ơi

                                      Đời đang cần người đấy

Hát nữa lên

                     tiếng hát của lòng người

Thét nữa lên

                     tiếng thét của lòng người

    …

 Sao vội thế người ơi

                                   để lại cho Đời

Đau và tiếc

               và ngổn ngang thương nhớ

Thôi,

       đành gửi chút tâm tình dang dở

Tiễn người về

                        nơi ấy

                                     “chín tầng cao”…

Một bữa cơm bình dị – Những vấn đề lớn lao

Lần thứ hai, tôi và anh Bảy Nhị cùng có dịp ra Hà Nội công tác. Biết tin, anh Trương Đình Tuyển – nguyên Bộ trưởng Bộ Thương mại gọi điện mời dùng cơm. Tham dự còn có anh Trần Đình Thiên – Viện trưởng Viện Kinh tế (hiện nay là thành viên trong Tổ tư vấn chính sách của Thủ tướng Phạm Minh Chính) và một chuyên gia kinh tế khác.

Câu chuyện bên mâm cơm lại xoay quanh các chủ đề lớn: ổn định kinh tế vĩ mô, thúc đẩy tăng trưởng dựa trên đổi mới sáng tạo… Nhưng cuộc thảo luận không chỉ là những phân tích vĩ mô mà là những trăn trở rất cụ thể. Câu hỏi được đặt ra không chỉ là phải tăng trưởng mà là tăng trưởng như thế nào? Liệu chúng ta có đang quá phụ thuộc vào các động lực cũ như vốn và lao động giá rẻ thay vì quyết liệt đầu tư cho khoa học công nghệ để tạo ra giá trị gia tăng thực sự? Làm sao để cải cách không chỉ là khẩu hiệu mà thành hành động thực chất?…

Cuộc gặp ấy một lần nữa cho thấy: Sự khác biệt vùng miền hay góc nhìn, nếu được đặt trong không gian đối thoại tôn trọng sẽ trở thành nguồn lực bổ sung cho nhau. Đó chính là nền tảng của một nền quản trị hiện đại: lấy đối thoại thay thế áp đặt, lấy phản biện làm động lực cải tiến.

Những trí thức trẻ hôm nay và ngọn lửa tiếp nối

Một lớp trí thức trẻ đang trưởng thành từ trong nước đến kiều bào ở nước ngoài, đang từng ngày góp sức cho công cuộc phát triển đất nước. Họ là các nhà khoa học tiên phong trong lĩnh vực AI, y sinh; là những doanh nhân khởi nghiệp không chỉ tìm kiếm lợi nhuận mà còn kiến tạo các giải pháp cho vấn đề môi trường, giáo dục hay y tế cộng đồng; là những cán bộ trẻ đang dấn thân cải cách thủ tục hành chính, xây dựng nền quản trị số minh bạch hơn.

Nếu thế hệ đi trước phải trăn trở với việc phá bỏ rào cản tư duy thời bao cấp thì thế hệ trẻ hôm nay đối mặt với thách thức khác: làm sao để Việt Nam không bị tụt hậu trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0? Làm sao để khẳng định vị thế trên bản đồ tri thức toàn cầu? Những hạt giống ấy đang nảy nở. Vấn đề là: Những người đi trước có đủ rộng lượng để tôn trọng và lắng nghe họ không, có tạo được cơ chế và không gian để họ thỏa sức cống hiến không?… Vai trò của văn hóa đối thoại cần được khơi thông để tiếng nói của trí thức, cả già lẫn trẻ trở thành một phần của tiến trình chính sách.

Lời kết: Gặp nhau ở vận nước

Hai cuộc hội ngộ tuy khác nhau về bối cảnh nhưng cùng đọng lại một tinh thần: không an phận. Đó là điểm chung sâu xa của những người trí thức thực sự: không thỏa hiệp với lối mòn tư duy, không chấp nhận cái sai “theo thói quen”, không đứng ngoài cuộc khi đất nước đang cần những bước chuyển quyết định.

Giữa lúc đất nước đang đối mặt với vô vàn thách thức, điều Việt Nam cần không chỉ là tăng trưởng về con số mà là tăng trưởng về ý chí và sức mạnh tinh thần do giới trí thức dẫn dắt.

Cần nhiều hơn nữa những buổi gặp gỡ, nhiều hơn nữa những trí thức không an phận, để kiến tạo một Việt Nam – nơi trí tuệ không chỉ để ngẫm nghĩ mà để hành động. Điều đó có thể bắt đầu từ những hành động cụ thể: xây dựng các diễn đàn chính sách mở – nơi ý kiến đa chiều thực sự được lắng nghe; thiết lập cơ chế để nhà nước đặt hàng và tiếp thu các nghiên cứu độc lập từ giới chuyên gia. Và quan trọng hơn cả, là nuôi dưỡng một văn hóa xã hội biết trân trọng sự khác biệt và xem phản biện là động lực của sự phát triển.

Chỉ cần chúng ta tìm thấy nhau, lắng nghe nhau và cùng hành động với tinh thần trách nhiệm thì hy vọng sẽ không chỉ là niềm tin mơ hồ mà là động lực hành động vì một Việt Nam phát triển hùng cường và thịnh vượng.

T.V.T.

Nguồn: Văn Việt