Bauxite Việt Nam

Derek Grossman, “Timor-Leste Adds a New Wrinkle to U.S.-China Competition”, Foreign Policy, 16/10/2025

Nguyễn Thị Kim Phụng biên dịch

Nền dân chủ tự do nhất Đông Nam Á đang chuẩn bị gia nhập ASEAN và có thể thay đổi cán cân quyền lực.

Nếu không có bất ngờ lớn nào, Timor-Leste sẽ gia nhập và trở thành thành viên thứ 11 của Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) tại hội nghị thượng đỉnh của khối này tại Malaysia trong tháng này. Gia nhập ASEAN sẽ mang lại cho Timor-Leste những lợi ích ngoại giao và kinh tế đáng kể thông qua việc hội nhập tốt hơn vào khu vực. Tuy nhiên, điều này đồng nghĩa với việc Mỹ và Trung Quốc sẽ quan tâm nhiều hơn đến nước này, cũng như đến cách mà nước này có thể tác động đến chiến lược đối phó lẫn nhau của họ ở Đông Nam Á.

ASEAN không bỏ phiếu để ra quyết định, mà các quyết định được đưa ra dựa trên sự đồng thuận. Do đó, việc Timor-Leste – nền dân chủ hoàn chỉnh duy nhất trong khu vực và là một quốc gia ủng hộ mạnh mẽ luật pháp quốc tế – trở thành thành viên mới có thể thay đổi định hướng của khối (dù chỉ một chút) khỏi một Trung Quốc chuyên chế đang tìm cách sửa đổi trật tự khu vực. Điều này cũng có thể mang lại cho Washington một số lợi thế chiến lược mới. Dili có cùng quan điểm với các quốc gia khác đang tìm cách duy trì một Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương “tự do và rộng mở” giữa lúc Bắc Kinh ngày càng sử dụng các chiến thuật cưỡng chế, đặc biệt là ở Biển Đông. Tổng thống Timor-Leste, José Ramos-Horta, người từng đoạt giải Nobel Hòa bình, đã phát biểu tại một hội nghị về luật pháp quốc tế và an ninh hàng hải vào tháng 5 rằng đối với đất nước ông, “luật pháp quốc tế không chỉ là một khái niệm trừu tượng. Luật pháp quốc tế chính là nền tảng mà chúng tôi xây dựng nền độc lập của mình”. Thật vậy, quá trình do Liên Hiệp Quốc dẫn đầu đã giúp giải phóng Timor-Leste – nửa phía đông của đảo Timor, với 1,4 triệu dân hiện nay – khỏi sự chiếm đóng của Indonesia, hơn hai thập kỷ sau khi tuyên bố độc lập vào năm 1975.

Ngoài vấn đề Biển Đông, Timor-Leste cũng duy trì quan hệ tốt đẹp với Mỹ, cũng như với các đồng minh và đối tác của Mỹ trong khu vực. Ví dụ, hồi tháng 7, Ramos-Horta đã ca ngợi quan hệ của Dili với Washington. Hơn nữa, một số người bạn thân thiết của Mỹ trong ASEAN – Indonesia, Philippines, Singapore, và Việt Nam – cũng sẽ đánh giá cao việc Timor-Leste gia nhập khối vì điều này củng cố lập trường lâu nay của họ về sự cần thiết phải duy trì trật tự dựa trên luật lệ.

Các thành viên theo chế độ chuyên chế của ASEAN có xu hướng liên kết nhiều hơn về mặt ý thức hệ với Trung Quốc; nhóm này bao gồm Campuchia, Lào, Myanmar, và trong chừng mực nào đó là Việt Nam. Việc bổ sung Timor-Leste có thể tăng cường ảnh hưởng của phe dân chủ trong ASEAN, bao gồm Indonesia, Malaysia, và Philippines, cũng như các chế độ “lai” như Singapore và Thái Lan. Đây không phải là vấn đề nhỏ nếu xét đến việc 5 trong số 10 thành viên ASEAN hiện tại đang theo chế độ chuyên chế. Hiến chương của ASEAN nêu rõ rằng việc đạt được và duy trì quản trị dân chủ trên toàn khu vực là ưu tiên hàng đầu: Điều 1 cam kết khối này sẽ hỗ trợ và bảo vệ “nhân quyền và các quyền tự do cơ bản” đồng thời “tăng cường dân chủ,” trong khi Điều 2 tìm cách thúc đẩy việc “tuân thủ pháp quyền, quản trị tốt, và các nguyên tắc dân chủ và chính phủ hợp hiến”.

Là quốc gia duy nhất ở Đông Nam Á được Freedom House xếp hạng là hoàn toàn tự do, Timor-Leste có thể sẽ đứng về phía Mỹ và các nền dân chủ khác đang tìm cách ngăn chặn sự lan rộng của chủ nghĩa chuyên chế và quản trị phi tự do trên khắp Đông Nam Á. Chẳng hạn, khi chính quyền quân sự Myanmar trục xuất đại sứ Timor-Leste vào năm 2023, Dili đã nhắc lại sự cần thiết phải khôi phục nền dân chủ ở nước này.

Tuy nhiên, lợi thế chiến lược của Washington trong việc Timor-Leste gia nhập ASEAN đang bị hạn chế bởi một số thách thức tiềm ẩn. Thứ nhất, Trung Quốc vẫn là đối tác kinh tế chủ chốt của nước này, đặc biệt là thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường, vốn cung cấp các dự án đầu tư và cơ sở hạ tầng mà các quốc gia nhỏ và nghèo như Timor-Leste rất cần. Ví dụ, năm 2018, các công ty Trung Quốc đã hoàn thành giai đoạn một của tuyến đường cao tốc đầu tiên của Timor-Leste, được gọi là Cao tốc Suai. Trung Quốc cũng tham gia xây dựng Dự án Thủy lợi Watuwa/Modobuti, một dự án cơ sở hạ tầng nông nghiệp lớn dự kiến sẽ làm tăng gấp đôi thu nhập của nông dân sau khi hoàn thành vào năm 2028. Việc Timor-Leste sắp gia nhập Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN khó có thể làm suy yếu ảnh hưởng kinh tế ngày càng tăng của Trung Quốc đối với hòn đảo này.

Hơn nữa, việc Dili gia nhập ASEAN có thể làm phức tạp thêm bất kỳ nỗ lực nào của Mỹ và các đối tác nhằm tận dụng vị trí địa lý thuận lợi của Timor-Leste – nằm giữa Indonesia và Australia  – để đạt được bất kỳ tác động chiến lược lớn nào. Trước khi Timor-Leste trở thành thành viên ASEAN, Australia nói riêng đã tìm cách thực hiện điều này thông qua chương trình “Bước tiến Thái Bình Dương”, xem Timor-Leste là nơi mang lại cho Australia chiều sâu chiến lược để chống lại Trung Quốc bằng cách tạo ra một trở ngại cho lực lượng quân sự Trung Quốc trên đường đến Darwin. Năm 2022, Thủ tướng Australia Anthony Albanese cho biết thỏa thuận quốc phòng mới giữa hai bên sẽ là cơ sở để tăng cường hợp tác quốc phòng và an ninh, đặc biệt là trong lĩnh vực hàng hải. Nhưng dù ASEAN không phải là một liên minh an ninh, tư cách thành viên vẫn có thể khiến Timor-Leste thận trọng hơn về các quan hệ đối tác an ninh bên ngoài khối – bao gồm cả với Australia và Mỹ – do lập trường không liên kết của khối và những lo ngại về việc các quốc gia riêng lẻ làm suy yếu hòa bình và ổn định khu vực.

Một thách thức phức tạp khác rõ ràng đến từ chính nước Mỹ. Dưới thời chính quyền Trump thứ hai, nhiều, nếu không muốn nói là hầu hết, các thành phần truyền thống trong chính sách đối ngoại Mỹ – như duy trì các giá trị dân chủ hoặc chủ động tìm cách răn đe Trung Quốc – có thể bị giảm bớt đáng kể hoặc bị loại bỏ, ngay cả khi so sánh với nhiệm kỳ Trump đầu tiên. Các báo cáo ban đầu cho thấy Chiến lược Quốc phòng Quốc gia sắp tới của Mỹ sẽ ưu tiên phòng thủ ở Tây Bán cầu như một phần của quốc phòng nội địa rộng lớn hơn của Mỹ, và cạnh tranh giữa các cường quốc với Trung Quốc, tuy vẫn là một ưu tiên, nhưng có thể không còn là động lực thúc đẩy chính sách đối ngoại của Mỹ dưới thời Trump. Dù thương chiến Mỹ-Trung vừa có thêm vòng mới nhất, nhưng Trump dường như quan tâm hơn đến việc thiết lập lại một quan hệ nào đó với Bắc Kinh. Ông sẽ có cơ hội làm điều này vào cuối tháng 10 bên lề hội nghị thượng đỉnh Hợp tác Kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương (APEC) tại Hàn Quốc, nơi ông dự kiến sẽ gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Một thỏa thuận Trump-Tập có thể đẩy nhanh sự xuất hiện của một trật tự thế giới mới dựa trên các vùng ảnh hưởng do các cường quốc dẫn đầu. Nếu đúng, điều này ngụ ý rằng Đông Nam Á sẽ không còn là ưu tiên hàng đầu của Washington, nước có thể không còn quan tâm việc Timor-Leste liên kết với bên nào. Thật vậy, kể từ khi chính quyền Trump nhậm chức, chưa có quan chức cấp cao nào đề cập đến việc Dili gia nhập ASEAN, cho thấy điều này đơn giản là không làm họ bận tâm. Do đó, Washington có thể đang trao cho Bắc Kinh cơ hội chiến lược để tiếp tục xâm nhập sâu hơn vào khu vực mà không bị kiểm soát. Về phần mình, Trung Quốc năm ngoái đã lên tiếng ủng hộ việc Timor-Leste trở thành thành viên ASEAN và vào năm 2023 đã nâng cấp quan hệ song phương lên “đối tác chiến lược toàn diện.”

Nhìn chung, việc Timor-Leste gia nhập ASEAN là một diễn biến tích cực đối với Mỹ, nhưng lại không mấy tích cực đối với Trung Quốc. Tuy nhiên, trong cuộc cạnh tranh cường quốc này, Mỹ vẫn có thể để mất Timor-Leste, và xét đến các xu hướng hiện tại ở Washington, kết quả đó hoàn toàn có thể xảy ra.

D.G.

---

Derek Grossman là giáo sư khoa học chính trị và quan hệ quốc tế tại Đại học Nam California, nhà sáng lập và nhà phân tích chính của công ty tư vấn Indo-Pacific Solutions. Ông từng làm việc tại Rand Corp và là cựu cố vấn tình báo của Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ về các vấn đề an ninh Châu Á và Thái Bình Dương.

Nguồn bản dịch: Nghiên cứu Quốc tế