Bauxite Việt Nam

Mạc Văn Trang

18-8-2025

(Gửi dân làng Vũ La thân yêu của tôi)

Những ngày kỷ niệm này không chỉ ăn mừng thắng lợi, mà cần nghĩ đến những sai lầm, tội lỗi, mới trưởng thành lên được.

Tôi sinh ngày 10/9/1938, Giấy Khai sinh có 3 thứ chữ: chữ Pháp, chữ Nho, rồi đến chữ Quốc ngữ. Đến tháng 9/1945 vừa tròn 7 tuổi, nên những gì được chứng kiến, không thể phai mờ trong ký ức.

1. Có những chuyện sau này mới biết rõ

Sau này mới biết, ngày 9-3-1945: Nhật đảo chính Pháp trên toàn cõi Đông Dương. Thảo nào đêm 8/3/1945 quân Nhật đánh chiếm cầu Phú Lương và cầu Lai Vu ở hai phía đầu làng quê tôi. Thấy có tiếng súng đì đùng. Bố tôi có vẻ bồn chồn, dặn tất cả ở yên trong nhà. Ông chạy ra ngoài nghe ngóng rồi lại vào nhà. Ông lo lắng lắm vì lúc ấy là Lý trưởng mà…

Một hồi sau, bỗng ồn ào ngoài sân, cả nhà thức dậy nhòm ra thấy 4 - 5 người tuần đinh dẫn hai ông Tây, quần áo lấm bê bết, đứng ngoài sân, dưới anh đèn dầu lờ mờ…

Bố tôi nói gì đó với hai ông Tây và mấy tuần đinh, rồi họ vội vã dẫn hai ông Tây đi.

Một lúc sau Bố tôi vào nhà vẻ mặt đanh lại, dặn cả nhà, cấm bép xép về chuyện gì xảy ra tối nay! Ai hỏi gì đều phải nói không biết! Quân Nhật mà biết sẽ giết cả nhà!

Sau này tôi mới rõ, hai ông Tây chạy từ cầu Phú Lương vào làng, tuần đinh bắt được dẫn vào nhà Lý trưởng…

Bố tôi bảo mấy tuần đinh bí mật thuê người lái đò bên sông Trâm Kiều sau làng, chở hai ông Tây xuôi về Hải Phòng. Không biết số phận của họ sẽ ra sao?

Sau này mới biết Nhật đầu hàng vào 15/8/1945 và ký chính thức vào ngày 2/9/1945. Như vậy 19/8/1945 Việt Minh kêu gọi quần chúng vùng lên cướp Chính quyền rất “ngon lành”. Và ngày 2/9/1945 Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập thật đúng thời điểm, cơ hội lịch sử. Một cuộc Cách mạng cướp chính quyền, giành độc lập, chỉ bằng kêu gọi dân chúng vùng lên, ào ạt! Không đổ máu, không tàn phá! Thật diệu kỳ!

Quê tôi cũng vậy, khi nghe tin quân Nhật đầu hàng, dân làng í ới gọi nhau đi ra Tiền Trung, lên thị trấn Nam Sách phá kho thóc của Nhật… Nhưng thấy mọi người quay về, bảo, đến nơi dân tại chỗ lấy hết thóc rồi.

Cả làng cứ xôn xao, chộn rộn, háo hức, thanh niên, phụ nữ gọi nhau í a í ới suốt ngày. Chả ai ra đồng làm gì, cứ tụ tập nhau thành từng nhóm bàn tán xôn xao đủ thứ chuyện.

Nghe nói Chính quyền Việt Minh của thôn đã được thành lập…

Sau này mới rõ: Chú Cát làm Chủ tịch; chú Phương Phó Chủ tịch; chú Tùng, chú Luật phụ trách quân sự; chú Đan phụ trách tuyên truyền, chú Đính, chú Hạng phụ trách Bình dân học vụ xóa mù chữ…

Thấy chú Cát và mấy chú đến nhà, bảo bố tôi nộp triện, các giấy tờ cho Chính quyền mới. Mọi người làm việc chóng vánh và đều vui vẻ. Bố tôi tỏ ra vui mừng, vì từ trước đã ủng hộ Việt Minh rồi. Mấy chú chính quyền Cách mạng lại đều họ hàng anh em trong làng. Mà chính quyền toàn con nhà giàu, đi học trên huyện, trên tỉnh…

Anh cả tôi tham gia vào Ban tuyên truyền và Đoàn Thanh niên cứu quốc.

Thấy chú Đan bảo bố tôi lấy các cờ Thần, áo tế của Đình làng đưa cho chú để cắt vải đỏ, vàng may cờ đỏ sao vàng. Chú Đan vẽ một ảnh Cụ Hồ to bằng nửa cái cánh cửa… Anh Vượng tôi và đám thanh niên thì chặt tre làm một cổng chào trước cổng làng.

Nghe nói cắt cờ Thần, áo tế lễ ra chỉ may được những lá cờ nhỏ cắm trên Cổng Chào. Các nhà giàu ủng hộ tiền để chính quyền mua hai lá cờ đỏ sao vàng to treo trên hai cột cờ sân Đình – xóm Ngoài và sân Chùa – xóm Trong, ở hai đầu làng. Tiền ủng hộ còn mua được một khẩu súng trường mấy chục viên đạn, mấy quả tạc đạn, rèn được mấy chục lưỡi dáo, mác, đao, kiếm…

2. Ấn tượng tuổi thơ

Bọn trẻ ở xóm Ngoài háo hức nhất là ra sân Đình xem đội dân quân tập “mốt hai mốt”. Có đội nam chừng hơn 20 người, đội nữ chừng 10 người tập ở sân Đình, ngay bên nhà tôi. Có mấy người vác dáo, mác, mấy người vác súng gỗ, còn toàn vác gậy tre. Ai cũng lấy dây buộc túm ống quần lại, đi đều bước “mốt hai mốt”, “mốt hai mốt”, “mốt hai mốt”…

Bọn trẻ hơn chục đứa, mấy anh lớn hơn: Trân, Chuyên, Chuyền, Hòa, Sở, mấy đứa tuổi tôi: Tuyên, Phòng, Nước, Thọ, Tám, Liểu, Khâu, … cũng lấy tàu chuối, gậy làm súng vác trên vai, bắt chước đi “mốt hai mốt” theo người lớn. Sướng rơn…

Đội dân quân tập đi xong lại tập hát. Bọn trẻ cũng gào lên hát theo. Chú Đan cứ hát một câu, lại “hai ba”, thế là mọi người hát theo. Chú Đan bảo bài này phải học thuộc để hát chào cờ, hát phải đứng nghiêm trang, nhìn lên lá quốc kỳ… Hát khản cổ, rát họng vẫn thi nhau gào thật to:

“Đoàn quân Việt Minh đi chung lòng cứu quốc… Đứng đều lên gông xích ta đập tan… Thề phanh thây uống máu quân thù… Tiến mau ra sa trường! Tiến lên! Cùng thét lên! Chí trai là đây nơi ước nguyền”!

Trẻ con hầu như đứa nào cũng thuộc bài hát.

Buổi sáng hôm ấy, không nhớ ngày mấy tháng 9/1945, dân làng tụ họp tại sân đình, ngay sát nhà tôi, nên tôi theo mấy anh chị, tò mò ra xem.

Chú Cát nói, hôm nay là ngày ra mắt Chính quyền Cách mạng của thôn… Dân làng đứng chật bốn [bên] xung quanh sân Đình. Trước cửa Đình treo hình Cụ Hồ to lắm, chú Đan đã vẽ mà.

Chú Tùng chỉ huy đội dân quân vác dáo, mác, súng gỗ, gậy tre, đứng “Nghiêm”! “Nghỉ”! Đi đều bước! “Mốt hai mốt” mấy vòng quanh sân Đình. Dân tròn mắt! Vỗ rát tay!

Rồi chú Tùng hô: Nghiêm, chào cờ chào! Chú Đan kéo lá cờ đỏ sao vàng to từ từ lên cột cờ, bay phần phật… Trong khi đó dân quân hát vang bài chào cờ: “Đoàn quân Việt Minh đi, chung lòng cứu quốc…”! Được mấy câu đầu còn hát đều, sau đó cứ mạnh ai gào lên thật to, khá lộn xộn, nhưng cũng rất hào hùng.

Dứt bài hát, ông Cai Mọc vác khẩu súng, bước ra giữa sân Đình. Oai quá! Ông chĩa súng lên trời bắn một phát: Đoàng!

Mọi người như thót tim. Mũi hít hít mùi khói súng khen khét, thơm thơm… Thích thật!!

Cả làng ai cũng biết ông Đội Mộc, ông Bếp Nhẫn, ông Cai Mọc từng đi lính cho Tây, biết bắn súng. Nhưng ông Cai Mọc hăng hái tham gia Việt Minh nên được Chính quyền giao cho giữ khẩu súng của làng.

Chú Cát giới thiệu chính quyền Cách mạng của thôn. Cứ mỗi người đứng ra, dân làng lại vỗ tay rầm rầm, mắt trầm trồ, bàn tán xì xào… Vỗ mỏi tay!

Nhưng đặc biệt nhất là chú Cát giới thiệu ông Điện, con cụ Bá Đoài, cán bộ Việt Minh cấp trên, đến chứng kiến ra mắt Chính quyền Cách mạng của thôn Vũ La.

Tiếng hoan hô, vỗ tay rầm trời. Ông Điện cao ráo, oai vệ, mặc quần áo như Tây, đeo súng lục bên hông, ngắm ông thích quá. Ông nói gì đó, rồi hô mấy khẩu hiệu, cả làng hô theo vang trời.

(Mấy tháng sau, lập xã Ái Quốc, gồm thôn Vũ La, Đồng Ngọ, Vũ Thượng, Vũ Xá, Tiền Trung, ông được bầu làm Chủ tịch xã).

Sau hôm đó được biết: Xóm Trong (xóm Chùa), bây giờ đặt tên là xóm Độc Lập, xóm Giữa (xóm Giếng), giờ gọi là xóm Tự Do; xóm Ngoài (xóm Đình) gọi là xóm Dân Chủ. Nghe tên mới, cả làng chộn rộn, sung sướng như đã đổi đời!

(Nhưng rồi cái tên mới bị quên ngay, ai cũng nhớ, gọi lại cái tên cũ đã ăn sâu trong tâm trí).

Thế rồi các lớp Bình dân học vụ mở ra ở các đình, chùa, các gia đình nhà giàu cụ Chánh, cụ Bá… Toàn con, cháu nhà giàu có học đứng ra dạy bình dân. Khắp làng xóm vang lên “O tròn như quả trứng gà, Ô thời đội mũ, Ơ thời thêm râu”, “i tờ (t) hai chữ giống nhau, i ngắn có dấu, tờ (t) dài có gạch ngang”…

Nhà mình cả Mẹ, hai Thím, Chị cùng đi học. Mình cũng đi theo ngồi xem, học theo.

Ít lâu sau, Ban Bình dân học vụ với Đoàn Thanh niên Cứu Quốc gác chặn cổng làng để hỏi chữ. Chủ yếu hỏi mấy bà đi chợ chưa biết chữ, mới học i tờ … Bà nào đọc được chữ, ví dụ: “Bà ba”, “Cụ Hồ”, “Cu tí”, “tò tí te”, “là lá la” …thì được mở cây tre chắn cổng, cho đi qua; bà nào không đọc được thì không được qua cổng, phải lội ruộng rồi mới lên đường cái mà đi!…

Làm thế mà cả làng ai cũng vui cười, ai bị lội ruộng hơi bị xấu hổ, càng cố học…

Phụ nữ có phong trào cạo răng đen cho trắng. Đầu tiên là cô Son, vợ chú Phương, làm trước. Chú Phương mua át- xít về cho cô tẩy răng đen. Thấy cô bảo, lấy tăm chấm vào át- xít, nhỏ vào răng rồi cạo… Nhưng nhỏ át – xit đau rát, làm lợi thâm lại, nên ai cũng sợ. Chị Sen nhà mình thì lấy lưỡi dao cạo cạo rồi lấy lá duối chà sát. Nhiều cô, nhiều chị răng nham nhở, mấy ông bà già “ngứa mắt”, bảo, “răng cải mả”!

Ít lâu sau thấy rậm rịch, dân quân cả xã phối hợp tập trận giả hai ngày, hai đêm. Mấy nhà giàu lại ủng hộ cơm thịt để khao dân quân “ăn tập đoàn”. Cả làng xã xôn xao, hồi hộp. Ban đêm nghe tiếng chân chạy rầm rập, tiếng quát, tiếng gọi nhau, tiếng hô “xung phong”!…

Kết thúc tập trận giả, lan truyền tin anh H. em Chủ tịch Điện hủ hoá với một nữ dân quân. Chủ tịch ra lệnh, đội Tuyên truyền đi dọc làng gọi loa cảnh cáo, cho toàn dân biết…

Ai cũng nức nở khen ông chủ tịch Điện thế mới là nghiêm minh.

Những ngày đó, trẻ con cũng bắt chước chia hai tốp, tập trận giả, lấy tre trúc làm “súng đốp” bắn bằng quả rau đay, quả xoan, nhai lá chuối nhét vào bắn nhau, cũng hô “xung phong”!

Người lớn thì ai cũng vui mừng háo hức, tụm năm, tụm ba là nói chuyện độc lập, chuyện Cụ Hồ, chuyện học i tờ … quên hết cả làm ăn.

***

– Sự kiện ngày 21 tháng 10 năm 1946 dân làng náo nức kéo ra đường 5, “đón” Cụ Hồ đi tàu hỏa từ Hải Phòng về Hà Nội tôi đã viết rồi.

– Sự kiện “tiêu thổ kháng chiến”, tản cư, giặc Pháp càn vào làng, dân quân chiến đấu dũng cảm, ta hy sinh 9 người, bị bắt đi 2 người, tôi cũng viết rồi. Những người hy sinh là chú Phương, chú Hạng, chú Đắng, ông Tước, ông Luật, ông Cai Mọc … và hai người bị bắt đi là anh Giống, ông Sún.

Điều đáng buồn là đến Cải cách Ruộng đất 1956, hầu hết các gia đình giàu có đã từng đóng góp cho Cách mạng và Kháng chiến lại bị quy là địa chủ, phú nông, hoặc “có vấn đề”, nên chịu nhiều oan trái, đau thương!

Những ngày kỷ niệm này không chỉ ăn mừng thắng lợi, mà cần nghĩ đến những sai lầm, tội lỗi, mới trưởng thành lên được.

M.V.T.

Tác giả gửi BVN