Bauxite Việt Nam

Nhân ba năm ngày mất của Михаил Горбачёв

Lê Thọ Bình

Ngày 31 tháng 8 năm 2022, Mikhail Gorbachov, Tổng bí thư cuối cùng của Đảng Cộng sản Liên Xô qua đời. Ba năm đã trôi qua, thế giới vẫn chia rẽ trong cách nhìn về ông: với nhiều người, ông là “kẻ phản bội” làm Liên Xô tan rã; nhưng với những người yêu tự do, dân chủ, ông là nhà cải cách dũng cảm, mở ra cơ hội hòa bình và thay đổi.

Trong ký ức của nhiều người, Gorbachov không chỉ để lại những quyết sách mang tính đột phá mà còn những câu nói ám ảnh: “Liên Xô là một nước thuộc thế giới thứ ba nhưng có vũ khí hạt nhân”; hay khi đất nước tan rã, ông thừa nhận: “Anh có thể dùng súng và lưỡi lê để xây nên ngai vàng, nhưng anh không thể ngồi lâu trên đó”.

Đó không phải chỉ là những câu triết lý chính trị, mà còn là sự thừa nhận thẳng thắn về giới hạn của quyền lực cưỡng chế và sự bế tắc của một siêu cường khi không có nền kinh tế lành mạnh đi kèm.

Người khởi đầu của “cơn địa chấn lịch sử”

Khi Gorbachov lên nắm quyền năm 1985, Liên Xô đang lún sâu vào trì trệ: kinh tế kiệt quệ, xã hội u ám, bộ máy quan liêu cứng nhắc. Ông khởi xướng hai chính sách mang tính biểu tượng: Perestroika (cải tổ) và Glasnost (công khai, minh bạch). Những chính sách này nhằm vực dậy nền kinh tế, đồng thời tạo không gian tự do cho báo chí, tư tưởng, và tranh luận công khai, điều chưa từng có trong lịch sử Liên Xô.

Kết quả là, dù kinh tế không phục hồi như mong muốn, nhưng xã hội Liên Xô lần đầu tiên được hít thở luồng gió dân chủ. Người dân có thể chỉ trích lãnh đạo, báo chí có thể đăng tải sự thật về nạn tham nhũng, thất bại quân sự tại Afghanistan hay thảm họa Chernobyl. Cùng với đó, ông chủ động giảm căng thẳng với phương Tây, ký hiệp định giải trừ vũ khí hạt nhân, và, quan trọng hơn cả, từ bỏ quyền kiểm soát cứng rắn đối với các nước Đông Âu.

Chính nhờ vậy, bức tường Berlin sụp đổ mà không đổ máu, Chiến tranh Lạnh chấm dứt trong hòa bình. Những gì Henry Kissinger nói sau khi ông qua đời vẫn còn vang vọng: “Người dân Đông Âu, người dân Đức, và cuối cùng là người dân Nga, mắc nợ ông một món nợ to lớn về lòng biết ơn”.

Di sản của một “người thua cuộc” vĩ đại

Gorbachov được ca ngợi ở phương Tây như một “người hùng hòa bình”, nhưng ở Nga, hình ảnh ông phức tạp hơn nhiều. Với đông đảo người dân Nga hậu Xô viết, ông bị coi là người làm “sụp đổ đế chế”, dẫn đến khủng hoảng kinh tế, hỗn loạn xã hội những năm 1990, và khiến nước Nga mất vị thế siêu cường. Ngay trong tang lễ, đa số lãnh đạo Nga không tham dự, một minh chứng cho sự lạnh nhạt.

Tuy vậy, lịch sử không thể chỉ nhìn từ góc độ “thắng – thua” của một quốc gia. Gorbachov đã lựa chọn không dùng bạo lực để duy trì Liên Xô. Trong khi nhiều đế chế trong lịch sử sụp đổ bằng chiến tranh đẫm máu, ông chấp nhận thất bại để đổi lấy một tiến trình tan rã tương đối hòa bình. Như Condoleezza Rice, cựu Ngoại trưởng Mỹ, nhận định: “Nếu không có ông ấy, sẽ không thể kết thúc Chiến tranh Lạnh một cách hòa bình”.

Ở một phương diện khác, chính vì Gorbachov không đủ cứng rắn, không đủ quyết đoán trong cải tổ kinh tế, nên Liên Xô tan rã nhanh hơn dự kiến. Các cải cách nửa vời khiến khủng hoảng trầm trọng hơn. Nhà sử học gọi ông là “một nhà cải cách bi kịch”, người nhìn thấy nhu cầu đổi mới, nhưng lại không thể kiểm soát tốc độ và hệ quả của nó.

Tổng thư ký Liên Hợp Quốc António Guterres từng nhận xét: "Một chính khách có một không hai, người đã thay đổi tiến trình lịch sử” có thể coi là công bằng. Bởi lẽ, nếu không có Gorbachov, bức màn sắt có thể còn kéo dài hàng thập kỷ, Chiến tranh Lạnh có thể kết thúc bằng thảm họa hạt nhân.

Cũng có thể nói, di sản lớn nhất của ông không nằm ở việc Liên Xô tan rã, mà ở bài học rằng bất cứ chế độ nào chỉ dựa vào sức mạnh quân sự, mà không cải thiện đời sống dân chúng và không chấp nhận tự do, thì sớm muộn cũng suy vong. Đó chính là tinh thần trong câu nói nổi tiếng của ông về “ngai vàng súng và lưỡi lê”.

Mikhail Gorbachov ra đi, để lại một di sản phức tạp, gây tranh cãi. Ông là “người thua cuộc” trong ván cờ quyền lực, nhưng lại là “người chiến thắng” trong lương tri nhân loại. Ông không cứu được Liên Xô, nhưng đã giúp thế giới thoát khỏi Chiến tranh Lạnh trong hòa bình.

Trong dòng chảy lịch sử, hiếm có nhân vật nào hội đủ bi kịch và vinh quang như vậy. Và có lẽ, điều công bằng nhất khi nhìn lại Gorbachov, là thừa nhận: ông đã làm điều mà rất ít lãnh đạo dám làm, chọn hòa bình thay vì bạo lực, chọn con người thay vì quyền lực tuyệt đối.

L.T.B.

Nguồn: FB Lê Thọ Bình