Bauxite Việt Nam

Thái Hạo

Mấy hôm nay câu chuyện Hà Nội bắt người dân phải tự photo sổ đỏ nộp cho phường đã trở thành một sự ồn ào trong dư luận, báo chí. Và giới luật sư cũng lên tiếng khẳng định rằng cách làm này trái pháp luật và đi ngược lại với tinh thần cải cách hành chính: trách nhiệm của nhà nước nhưng lại quàng lên cổ dân.

Vấn đề là nếu nhìn rộng và nhìn sâu ta sẽ thấy đây hoàn toàn không phải một trường hợp cá biệt. Bởi đằng sau tờ giấy photo ấy là một cơ chế quen thuộc: việc của cơ quan nhà nước thì lại đẩy xuống dân, khiến người dân vừa là người nộp thuế, vừa phải làm thay phần việc của chính bộ máy được lập ra để phục vụ mình.

1. Không chỉ là photo sổ đỏ

Hiện nay, người dân Việt Nam đang phải gánh vác vô số việc vốn thuộc chức năng của cơ quan công quyền, xin liệt kê vài ví dụ quen thuộc:

- Tự photo, công chứng hàng loạt giấy tờ mà các cơ quan đã có sẵn trong cơ sở dữ liệu.

- Tự thuê đo đạc, vẽ bản đồ khi xin cấp sổ đỏ, tách thửa.

- Tự khai lại thông tin cá nhân đã lưu trong hệ thống hành chính khi làm thủ tục mới.

- Tự xin xác nhận, tự chứng minh mình… nghèo, khi đề nghị hưởng chính sách hỗ trợ.

- Trong lĩnh vực môi trường, dân tự dọn cống, tự thu gom rác, tự viết đơn đề nghị sửa đường, thay vì được phục vụ theo trách nhiệm của chính quyền.

- Trong y tế, người bệnh phải tự xin chuyển tuyến, tự lưu hồ sơ bệnh án cũ, tự ra ngoài mua thuốc men và thiết bị y tế nếu muốn được điều trị.

- Trong giáo dục, phụ huynh tự photo học bạ, tự lập quỹ khen thưởng, tự đóng góp cho cơ sở vật chất, lo toan chi trả cho đủ thứ lẽ ra do ngân sách chi trả, thậm chí phụ huynh còn phải tự bỏ tiền ra thuê giáo viên vì nhà nước không tuyển dụng. Nội dung này vốn vô cùng nhức nhối trong suốt nhiều năm qua, vì sự tiêu cực mà nó đang gây ra và dẫn đến biết bao dư luận xấu và làm mất niềm tin sâu sắc vào hệ thống giáo dục.

v.v. và v.v.

Những việc tưởng nhỏ ấy lặp đi lặp lại mỗi ngày, tạo nên một vòng tròn hành chính phi lý: Nhà nước nắm dữ liệu, có biên chế, có ngân sách, nhưng người dân vẫn phải “tự lo” để được hưởng một dịch vụ công vốn đã trả tiền qua thuế.

2. Căn nguyên

a) Quyền và trách nhiệm lệch pha

Tình trạng này không đơn thuần là do vài công chức tắc trách, mà đến từ sự sai lệch trong cấu trúc quản trị. Nói ngắn gọn: quyền lực tập trung, nhưng trách nhiệm thì bị phân tán và né tránh. Ở cấp trên, các bộ ngành có quyền ban hành chính sách, nhưng khi thực thi có sai sót, người chịu hậu quả thường/luôn là cấp dưới hoặc người dân.

Cán bộ cơ sở thì sợ sai, sợ trách nhiệm, nên chọn giải pháp an toàn: bắt dân bổ sung, yêu cầu thêm giấy tờ “cho chắc”, thà dân mất công còn hơn mình bị kỷ luật. Cứ thế, một nền hành chính phục vụ bị biến thành nền hành chính phòng thủ.

Đằng sau nỗi sợ đó là một cơ chế hành chính mệnh lệnh và quan liêu, nơi “đúng quy trình” quan trọng hơn “đúng mục tiêu”. Công chức không sợ làm sai với dân, mà sợ sai quy trình; vì vậy họ chăm chăm làm đủ giấy tờ, chứ không quan tâm hiệu quả hay tiện lợi cho người dân.

b) Hạ tầng dữ liệu yếu và tâm lý “mỗi cơ quan là một ốc đảo”

Một nguyên nhân nữa là thiếu liên thông dữ liệu giữa các cơ quan. Cùng một người dân, năm cơ quan đều yêu cầu photo CCCD hoặc sổ hộ khẩu, bởi không tin nhau và không có hệ thống chung.

Thay vì chia sẻ thông tin, các cơ quan chọn cách dễ nhất: “Anh cứ nộp lại bản photo cho tôi”.

Và thế là, mọi chi phí hành chính — thời gian, tiền bạc, công sức (vốn có thể tiết kiệm được) — bị chuyển từ nhà nước sang người dân.

3. Hậu quả

Hậu quả không chỉ là phiền toái. Nó gây ra những mất mát lớn, ví dụ:

- Mất niềm tin thể chế: Người dân cảm thấy nhà nước không thực sự phục vụ mình, mà chỉ lo “cho đúng thủ tục”.

- Mất hiệu quả quản trị: Hàng nghìn cán bộ bận xử lý giấy tờ vô nghĩa thay vì công việc thực chất.

- Mất năng lượng xã hội: Hàng triệu giờ công, hàng núi giấy tờ, hàng ngàn tỷ đồng chi phí không cần thiết — chỉ để duy trì một cơ chế trì trệ.

- Là nguồn phát sinh và nuôi lớn các tệ nạn tiêu cực, tham nhũng...

4. Nhìn sâu…

Một nhà nước pháp quyền hiện đại sẽ vận hành trên nền tảng pháp luật, dữ liệu và trách nhiệm giải trình. Nhưng ở ta, bộ máy vẫn mang nặng tính hành chính – mệnh lệnh. “Chính phủ số” và “chuyển đổi số” được nói nhiều, nhưng khi tư duy quản trị vẫn cũ, thì máy tính chỉ thay thế tờ giấy, không thay đổi bản chất công vụ.

Khi “điểm nghẽn thể chế” chưa được khơi thông và cấu trúc lại một cách khoa học, hiện đại, thì người dân sẽ mãi còn phải photo sổ đỏ, xin xác nhận, nộp lại những gì nhà nước đã biết. Đó không phải là lỗi kỹ thuật, mà là lỗi trong triết lý quản trị: tâm thế “người cai quản” chứ chưa phải “người phục vụ”.

5. Lối thoát 

Muốn chấm dứt căn bệnh “quàng trách nhiệm lên dân”, phải thay đổi từ gốc:

- Phân định rõ trách nhiệm cá nhân và trách nhiệm người đứng đầu. Không thể “rút kinh nghiệm tập thể” hoặc “xử lý nghiêm cá nhân” theo kiểu giải cứu truyền thông khi dân bị phiền hà.

- Liên thông dữ liệu, chia sẻ thông tin hành chính để dân không phải nộp đi nộp lại.

- Đào tạo lại văn hoá công vụ: coi dân là đối tác, là khách hàng, không phải đối tượng quản lý.

- Đánh giá cán bộ theo mức độ hài lòng của người dân, chứ không chỉ bằng số lượng hồ sơ giải quyết.

- Phân quyền thực sự cho cấp thực thi, để họ dám quyết, dám chịu trách nhiệm, không còn sợ sai.

- Về phía người dân, cần nâng cao trách nhiệm công dân trong việc phản ánh cái sai, lên tiếng yêu cầu cải sửa, tham gia tích cực vào việc giám sát và quản lý xã hội.

Tạm kết

Chừng nào chúng ta còn coi “đúng quy trình” quan trọng hơn “đúng cho dân”, chừng đó người dân vẫn còn phải photo, xin xác nhận, tự chứng minh, tự làm, tự chịu — trong một bộ máy vốn được dựng nên để phục vụ họ.

Một nền hành chính hiện đại không thể chỉ dựa trên công nghệ hay quy định, mà phải bắt đầu từ sự thay đổi trong tư duy quản trị: Từ “quản lý dân” sang “phục vụ dân”. Khi nào điều đó trở thành lẽ tự nhiên, thì chuyện “photo sổ đỏ” mới thực sự chỉ còn là một ký ức buồn cười của quá khứ.

Và chỉ khi đó, lúc đã tiết kiệm được một nguồn lực khổng lồ cả về tiền bạc, thời gian, tài nguyên, sức lực, khơi thông được hệ thống, tạo nên không khí lành mạnh tin tưởng trong toàn dân, xã hội mới có đủ sức khỏe để "vươn mình" bước vào "kỷ nguyên mới".

Hình minh họa: Một buổi đi làm thủ tục hành chính về đất đai tại Phòng 1 cửa của Thị xã Nghi Sơn cũ, ngày 8.10.2025. Hàng trăm người dân ngồi chật kín phòng, tràn cả ra hành lang và xuống sân. Cuối buổi, phần lớn trong số này sẽ lại phải cầm hồ sơ về để hôm sau tiếp tục lên xếp hàng với tập hồ sơ nặng trĩu trên tay. Có người đã phải đi lại cả tháng trời mà chưa được tiếp nhận... (Ảnh trái: Người dân tràn cả ra hành lang;ảnh phải: Một cụ bà đi làm thủ tục đất đai trước phòng 1 cửa.)

T.H.

Tác giả gửi BVN