Bauxite Việt Nam: Bỏ huyện nhập xã: tầm nhìn 100 năm mỗi 10 năm

Bỏ huyện nhập xã: tầm nhìn 100 năm mỗi 10 năm

Nguyễn Anh Tuấn

Việc sáp nhập để giảm số lượng tỉnh thành từ 63 xuống còn 34, cũng như xây dựng chính quyền địa phương hai cấp thay vì ba cấp là điều hợp lý.

Ít tỉnh hơn và giảm bớt một cấp chính quyền địa phương nghĩa là ít đầu mối hơn, vừa giúp bộ máy đỡ cồng kềnh vừa giảm được nhân sự, là điều ai cũng thấy.

Các nước Đông Bắc Á nơi Việt Nam chia sẻ nhiều điểm tương đồng cũng có chính quyền địa phương hai cấp và quy mô các tỉnh tương tự.

Chẳng hạn, Nhật Bản 125 triệu dân có 47 tỉnh thành, hay Hàn Quốc 50 triệu dân có 17 tỉnh thành. Đều suýt soát 3 triệu dân trên một tỉnh thành, không khác Việt Nam 100 triệu dân với 34 tỉnh thành là mấy [1].

Tuy nhiên, khác với việc sáp nhập tỉnh thành, một phần quan trọng của kế hoạch tái cấu trúc bộ máy chính quyền lần này có thể sẽ không bền vững.

BỎ HUYỆN NHẬP XÃ

Đó là việc bãi bỏ 696 huyện và nhập các xã để giảm số lượng từ 10.035 xuống 3.321.

Lý do đầu tiên là vì trong khi đã giảm được số lượng đầu mối cấp tỉnh, kế hoạch này lại làm tăng đáng kể số đầu mối cấp cơ sở.

34 tỉnh có đến 3.321 xã có nghĩa là trung bình mỗi tỉnh thành có đến gần 100 xã.

Vậy là trong khi Chính phủ có thể vui mừng vì giảm được gần một nửa số đầu mối, từ 63 xuống còn 34, mỗi ban lãnh đạo cấp tỉnh giờ đây phải thường xuyên làm việc trực tiếp với tận 100 đầu mối cấp xã.

Số lượng đơn vị cấp cơ sở như thế là quá nhiều, đến mức chỉ việc nhớ tên thôi cũng đã khó khăn. 100 xã nghĩa là 100 ông bà chủ tịch và 100 ông bà bí thư, nghĩa là có đến 200 người mà một ban lãnh đạo tỉnh cần tương tác trực tiếp thường xuyên để công việc trong tỉnh có thể hanh thông.

Nhiều đầu mối cấp cơ sở chắc chắn sẽ khiến nhu cầu điều phối tăng lên, làm phát sinh cơ cấu trung gian giữa tỉnh với xã. Đơn cử như việc giải phóng mặt bằng làm một con đường nội tỉnh. Trước đây, chủ tịch tỉnh chỉ cần đốc thúc 4-5 chủ tịch huyện nơi có tuyến đường đi qua, thì giờ đây có thể phải cần làm việc với 20-30 chủ tịch xã cho một địa bàn tương tự.

Bám theo cấu trúc tỉnh-xã như hiện nay, chính quyền cũng lúng túng khi thực hiện một số chức năng đặc thù đòi hỏi nguồn lực tương đối lớn, chẳng hạn như tổ chức cơ quan điều tra. Quá nhiều đơn vị cấp cơ sở nghĩa là nguồn lực bị phân mảnh, mỗi xã quá yếu và nhỏ để tổ chức cơ quan điều tra riêng, trong khi chỉ duy trì mỗi cơ quan điều tra cấp tỉnh thì chắc chắn sẽ quá tải. Để “chữa cháy”, Bộ Công an đang đề xuất phân công điều tra viên làm trưởng, phó công an xã để thực hiện chức năng điều tra trên địa bàn [2].

Hệ thống y tế cũng gặp lúng túng vì cùng lý do như vậy, khi cấp huyện bị bãi bỏ [3].

PHƯƠNG ÁN NÀO THAY THẾ?

Rất đơn giản, thay vì cấp huyện, lẽ ra phải bỏ cấp xã. Quận, huyện, thành phố thuộc tỉnh được giữ lại và trở thành cấp chính quyền cơ sở.

Một số huyện lớn có thể tách ra để đạt trung bình khoảng 30 huyện trên một tỉnh. Tức là cả nước có khoảng 1000 đơn vị cấp cơ sở, thay vì 3.321 như hiện nay.

Nhìn sang các nước Đông Bắc Á có thể thấy trung bình số đơn vị cấp cơ sở trên mỗi tỉnh ít hơn Việt Nam hiện nay rất nhiều.

Nhật Bản có 47 tỉnh chia thành 1719 đơn vị cấp cơ sở (shikuchōson/thị khu đường thôn), nghĩa là trung bình mỗi tỉnh có 36 đơn vị, chỉ bằng ⅓ Việt Nam hiện nay [4].

Hàn Quốc còn ít hơn nữa, 17 tỉnh còn chỉ có 226 đơn vị cấp cơ sở (si gu gun/thị khu quận), tức chỉ 13 đơn vị cho mỗi tỉnh, bằng ⅛ Việt Nam [5].

Việc giữ huyện, bỏ xã sẽ đem đến nhiều ích lợi:

Đầu tiên là phương châm giảm đầu mối quản lý được áp dụng thống nhất cho toàn bộ máy. Trung ương nắm 34 đầu mối tỉnh thì mỗi tỉnh cũng chỉ cần nắm khoảng 30 đầu mối cấp cơ sở. Việc điều hợp công việc theo đó cũng thông suốt thuận lợi hơn, tránh gây quá tải cho tỉnh.

Lợi điểm thứ hai là vẫn giảm được một cấp chính quyền mà không gây xáo trộn lớn. Mục tiêu kết nối sâu sát với người dân có thể được giải quyết đơn giản bằng việc thành lập các văn phòng hành chính nhỏ gọn trực thuộc huyện rải rác trên địa bàn để tiếp nhận và giải quyết các thủ tục hành chính, như Nhật, Hàn, Đài đang áp dụng [6]. Lưu ý văn phòng hành chính này hoàn toàn không phải là một cấp chính quyền mới hay “bình mới rượu cũ” của xã phường trước đây, vì không có cơ quan dân cử cũng như các ban bệ đi theo của một cấp chính quyền hoàn chỉnh.

Nguồn lực không bị phân mảnh là ích lợi thứ ba. Giữ huyện làm cấp cơ sở, thì trung bình mỗi đơn vị cấp này sẽ có quy mô hơn 100.000-150.000 dân, thay vì chỉ 30.000 dân như mỗi xã mới hiện nay. Mỗi huyện như vậy là đủ lớn để đảm đương các chức năng đặc thù đòi hỏi nhiều nguồn lực như vận hành bệnh viện, tổ chức cơ quan điều tra hay lực lượng cứu hoả.

Cuối cùng, phương án giữ cấp huyện, bỏ cấp xã cũng sẽ giữ được mô hình thành phố trực thuộc tỉnh (municipal city) - một chủ đề gây tranh cãi trong thời gian qua. Vinh, Hội An, Nha Trang, Đà Lạt không chỉ là những cái tên có giá trị tinh thần và khơi gợi cảm xúc trong lòng người dân, mà còn là những đơn vị kinh tế - văn hoá - xã hội tương đối khu biệt, đặc trưng ở mật độ dân số cao, hoạt động đa đạng, kết cấu hạ tầng phát triển. Những đặc điểm này đòi hỏi một cơ chế quản trị tập trung hơn, thay vì bị chia nhỏ ra thành năm bảy phường như hiện nay. Các nước Nhật, Hàn, Đài đều đã trải qua nhiều lần tái cấu trúc bộ máy chính quyền nhưng chưa bao giờ tính đến chuyện bỏ mô hình thành phố thuộc tỉnh cũng là điều đáng để Việt Nam xem xét [7].

Tóm lại, với những bất cập của mô hình tỉnh-xã như hiện nay, có thể dự đoán trong tương lai không xa Việt Nam sẽ chứng kiến thêm một đợt sáp nhập lớn các xã lại với nhau, mà thực chất là quay về quy mô tương đương cấp huyện trước đây. Dù đợt tái cấu trúc lần này được tuyên bố rầm rộ là xác lập tầm nhìn 100 năm cho đất nước, nhưng với tất cả sự nóng vội đang diễn ra, e là công chúng một lần nữa sẽ chứng kiến kiểu tầm nhìn 100 năm mỗi 10 năm.