Bauxite Việt Nam

(Nhân đọc bài Thái Hạo)

Bửu Nam Nguyễn Phước

Bửu Nam

Đứt ruột đứt gan. MAT TV

Nói thẳng ra, thủ phạm chính gây ra lũ lụt thì muôn đời vẫn là... ông Trời. Cứ mưa to quá, nước về nhiều quá thì kiểu gì cũng ngập. Nhưng vấn đề của chúng ta bây giờ là: Cái nhà kho nước khổng lồ (tức hồ thủy điện) đã tham gia vào trận lũ bằng cách nào, và nó có làm cho lũ hoành hành hơn không?

I. Cái bình chứa nước khổng lồ và hai vai trò "diễn xuất" trái ngược

Hãy hình dung các hồ thủy điện như những cái bồn chứa nước mưa khổng lồ ở trên núi, có nhiệm vụ cân bằng nước cho cả lưu vực.

1. Vai trò "Thiên thần": Giảm gánh nặng cho hạ du

Đây là vai trò mà anh thủy điện luôn khoe: "Tôi trữ lại một mớ nước, nên nước không đổ ào xuống phố liền một lúc. Nhờ tôi mà đỉnh lũ bớt cao, nước lên cũng từ tốn hơn."

• Logic: Đúng và rất khoa học. Đây là chức năng điều tiết. Nếu hồ còn chỗ trống, nó sẽ "cắt" bớt đỉnh lũ, giúp dân có thêm thời gian chuẩn bị.

2. Vai trò "Ác quỷ": Lũ chồng thêm Lũ

Đây là kịch bản mà ai cũng lo sợ và thường xảy ra nhất trong những trận mưa lớn dai dẳng như ở Huế và miền Trung:

• Vấn đề: Do mưa quá lâu và mưa lớn hoặc do anh thủy điện ham trữ điện quá mức trước khi lũ về, cái bồn nước đã đầy (hoặc gần đầy). Khi mưa vẫn tiếp tục đổ xuống như trút, để cứu cái đập khỏi vỡ, anh thủy điện buộc phải xả nước xuống.

• Hậu quả: Không chỉ toàn bộ nước mưa tự nhiên đổ về hạ du, mà dân phố hạ lưu còn phải hứng thêm một "phần quà" miễn phí là nước xả từ đập. Có bạn tính toán, phần nước xả này có thể chiếm tới 20-30% tổng lượng nước đổ về.

• Nói một cách bình dân: Tức là thay vì chỉ hứng một trận mưa 100 % bạn phải hứng trận lũ 120-130 %

• Đã ngập lụt tự nhiên rồi, than ôi lại bị nước từ trên núi xả vào thêm. Đây chính xác là lũ chồng lũ.

II. Thay đổi "tính cách" dòng nước: Từ Lũ hiền lành sang "thả bom"

Thủy điện không chỉ làm nước nhiều hơn mà còn làm nước hung hãn hơn.

1. Tăng tốc độ áp lực: Lũ tự nhiên là nước từ từ tràn qua bờ sông. Còn nước xả từ đập thì khác. Nó là dòng chảy tập trung, có áp lực lớn từ trên cao. Cứ hình dung như bạn bị dội xô nước từ tầng 10 xuống, khác hẳn với việc bạn bị nước mưa té vào người.

2. Hậu quả thảm khốc: Cái dòng chảy tốc độ cao và mạnh này chính là "quả bom nước". Nó không chỉ gây ngập (làm nước dâng cao) mà còn quét đi mọi thứ: xói lở đất, cuốn trôi nhà cửa, và ập vào nhà dân chỉ trong chớp mắt. Lũ tự nhiên làm nhà bạn ngập, còn lũ xả đập (kết hợp) có thể làm nhà bạn ngập sâu hơn, hoặc ngập tái đi tái lại, thậm chí nó có thể kéo sập hoặc biến mất ngôi nhà của bạn

Luận điểm Mới (Ai quản lý?): Đáng buồn là, nhiều khi các hồ thủy điện nhỏ cứ "mạnh ai nấy làm". Mỗi anh một kiểu, một quy trình xả lũ, thiếu người chỉ huy đồng bộ (mà lẽ ra phải là Trung tâm Điều hành Lũ của cả lưu vực). Khi thông tin không rõ ràng, hạ du không biết chính xác lúc nào và xả bao nhiêu, thì cái rủi ro nó tăng lên gấp bội.

III. Phải đòi hỏi sự minh bạch "như chứng khoán"

Mọi sự băn khoăn, từ tính toán của dân thường đến phân tích của nhà khoa học, đều chỉ ra một điểm yếu chí mạng trong quản lý thủy điện: thiếu minh bạch dữ liệu.

Nếu chúng ta muốn thủy điện trở thành "thiên thần" điều tiết lũ thực sự, chứ không phải là tác nhân khuếch đại thảm họa, thì phải dứt khoát làm những việc sau:

1. Công khai thời gian thực (Real-time): Yêu cầu bắt buộc! Thông tin về lưu lượng xả, mực nước hồ phải được công bố trên mạng internet, cập nhật liên tục như bảng điện tử chứng khoán. Không thể cứ "nhỏ giọt thông tin" mãi được, dân cần biết để chạy lũ chứ không phải để đoán mò.

2. Loại bỏ thủy điện "lí nhí": Các thủy điện nhỏ, nằm ở đầu nguồn, chẳng mang lại bao nhiêu điện mà rủi ro thì cao ngất ngưởng, cần phải được quy hoạch lại và loại bỏ bớt. Đừng vì lợi ích điện năng nhỏ bé mà đánh đổi môi trường và tính mạng.

3. Khoa học và trách nhiệm: Các nhà khoa học cần phải làm rõ: "Trong trận lũ này, nước mưa chiếm bao nhiêu phần trăm, nước xả đập chiếm bao nhiêu phần trăm?" Phải có đánh giá định lượng, minh bạch để chủ đập chịu trách nhiệm tương xứng với phần đóng góp của họ vào thiệt hại.

Lời kết:

Thủy điện sinh ra là để làm bạn với con người, giúp ta có điện và điều tiết nước. Nhưng khi vận hành thiếu đồng bộ, thiếu minh bạch, và bị chi phối bởi lợi ích kinh tế riêng, thì chính nó đã trở thành "tác nhân khuếch đại" thiên tai. Mưa là thủ phạm, nhưng thủy điện đã biến trận mưa lớn thành cơn đại hồng thủy cực đoan. Câu chuyện này không chỉ là của Huế, mà là câu chuyện chung của rất nhiều địa phương trên cả nước.

B.N.N.P.

Nguồn: FB Bửu Nam Nguyễn Phước