Bauxite Việt Nam

Lê Phong

Cao Bằng (CB) là một tỉnh miền núi Đông Bắc, nằm sâu trong đất liền, cách xa biển Đông nên bão không ảnh hưởng trực tiếp đến địa hình CB mà chủ yếu hoàn lưu sau bão hay áp thấp nhiệt đới gây mưa to gió lớn gây nên cảnh ngập lụt. Hàng năm, dù không có bão, nhưng những cơn mưa lớn cũng gây gập lụt ở các triền đất ven sông, những bãi đất bồi và một số nhà dân vùng thấp. Nhiều bản được đặt tên là Nà Lòong (bản ruộng lụt). Vùng này, nước lên đem theo phù sa, năm sau ruộng lại tươi tốt.

CB tuy là một tỉnh miền núi nhưng địa hình tương đối bằng phẳng. Cánh đồng Tổng Chúp là một cánh đồng rộng lớn, đẹp nằm dọc 2 bên con sông Mãng. Ở những chân núi, khe đồi đều có các cánh đồng nhỏ xen kẽ. Ruộng nơi này thường được tưới nước đều đặn nhờ có những con suối nhỏ, chảy róc rách quanh năm. Bao đời nay người dân dựng nhà dưới chân đồi, gần nguồn nước suối. Sau nhà là đồi cây, rừng rậm nơi cung cấp củi, rau và các sản phẩm của rừng. Trước nhà cánh đồng, nhỏ thôi, nhưng ruộng nương đủ nuôi sống dân bản ngàn đời.

Thời nhà Mạc, nhà Lê chọn CB làm nơi dung thân đều có lý do. Nơi đây quanh năm khí hậu hiền hòa, thiên nhiên ưu đãi. Ruộng nương xanh tốt.

Người Pháp khi đô hộ CB đã đặt Thành phố Cao Bằng (TP CB) với 3 mặt là sông. Sông Hiến, sông Mãng bắt nguồn từ các huyện Thông Nông, Nguyên Bình, Hà Quảng hợp lưu thành ngã 3 sông ngay phía Bắc của TPCB, rồi chỉ còn một nhánh duy nhất chảy ngược sang Trung Quốc. Để cấp điện cho thị xã CB thời ấy, người Pháp chỉ xây dựng thủy điện Tà Sa, thuộc huyện Nguyên Bình cách xa TPCB bây giờ khoảng 40Km.

Có lẽ từ trước năm 1945 TPCB ít khi bị ngập lụt. Trận lụt năm 1971, 1986 và 2025 là trận lụt khủng khiếp nhất. Câu hỏi đặt ra tại sao tỉnh miền núi như CB lại bị ngập nhanh và ngập nhiều như vậy?

Theo cá nhân tôi có mấy vấn đề sau:

1. Rừng: Theo tôi được biết, mẹ tôi kể, những năm 1950 ở bản Khau Gạm cách thị trấn Nước Hai, thị trấn huyện lỵ to nhất CB vẫn có hổ, hổ về đêm đe dọa vật nuôi. Như vậy huyện đồng bằng nhất, cách xa cánh đồng ruộng rộng lớn không bao xa mà có hổ thì có nghĩa là rừng còn rất nhiều. Dọc đường QL3 từ CB đi Bắc Cạn cũng rất nhiều cây rừng, rừng cây bạt ngàn. Sau năm 1950, giải phóng CB chúng ta cho phép bạn khai thác đổi lấy vũ khí (Tôi chỉ nghe kể, chưa có kiểm chứng), nhưng thời kỳ HTX thì rừng CB bị khai thác nhiều.

Trước năm 1979, rừng gỗ nghiến ở Đông Khê (Thạch An), Hạ Lang, Quảng Hòa, những cây gỗ nghiến có chu vi hai người ôm mọc sừng sững trên vách đá lá xanh mướt, sau này bị tàn phá và khai thác triệt để. Chủ yếu quân đội khai thác (Sư đoàn 346). Thời điểm này chiến tranh Biên giới, quản lý lỏng lẻo dân khai thác gỗ nghiến làm thớt. Các bạn hãy nhìn những cái thớt nghiến để thấy cây gỗ nghiến nghìn năm bị chặt phá như thế nào.

Việc trồng rừng ở CB những đầu mùa xuân hàng năm (tôi trực tiếp được tham gia và đưa YBS của khoa đi trồng), nhưng tỷ lệ rừng hoang , đồi trọc nhiều hơn cây rừng.

Dân số tăng nhanh, đất chỉ có hạn, người dân làm nương rẫy nên rừng càng hiếm. Muông thú cũng không còn. Mưa, nước mưa không còn cây, không giữ được nước, nước chảy ào xuống khe từ khe đồi núi chảy ra suối và suối chảy ra sông.

2. Lũ quét và sạt lở: Trước đây, tôi cũng ít nghe thấy và chưa thấy lũ quét ở CB. Mưa lớn sạt lở đất ở các taluy đường đèo thì năm nào cũng có. Taluy cao ngất ngưởng ấy mưa nhỏ cũng dễ bị sạt lở. Đất núi rừng vùng nào cũng bị. Nhà dân như trên tôi đã nói, bao giờ cũng gần nguồn nước, chân đồi. Đồi được giữ vững bởi những tán rừng. Nước suối quanh năm. Lớn lên ở miền núi nhưng trước đây tôi chưa thấy có lũ quét. Có thể ngày xa xưa ấy thông tin tiếp cận khó chăng? Nhưng nếu lũ quét xảy ra thường xuyên thì bao đời nay dân bản ấy vẫn sống vậy có sao đâu. Những ngôi nhà sàn có hàng trăm năm đấy thôi, mà mãi đến năm 2024 mới xảy ra lũ quét ở Nguyên Bình. Đây cũng là lần đầu tiên tôi biết đến lũ quét ở CB. Rừng Nguyên Bình nơi cư trú của người Dao xưa đây liệu còn bao nhiêu%?

3. Sông, suối CB: Đặc điểm của miền núi cao nên những con suối, dòng sông đều có độ dốc khá lớn, tạo thành thác lũ. Mặt khác, tất cả các con suối, dòng sông chảy dồn vào một con sông (bây giờ gọi là sông Bằng) trước khi chảy sang nước bạn.

- Bờ sông xung quanh TPCB được tôn tạo, kè bờ cho đẹp. Như vậy những bãi soi ven sông Hiến trước đây trồng rau đã thành đường đi lại, kè bờ đường rõ đẹp nên tỏa nước ra bên bờ, bãi rau không còn. Dân số tăng, nhà dân và các công trình lấn chiếm, biến bãi rau vùng Nước Giáp, Phố cũ hay bên Nà Cạn… thành khu đô thị sầm uất.

- Khi người Pháp đóng đô ở CB nguồn điện phục vụ cho họ là thủy điện Tà Sa (cách TPCB 40Km). Vì sao họ không tận dụng xây dựng thủy điện ở Pác Gậy-Bình Long, Tài Hồ Sìn hay những nơi khác? Theo tôi kỹ thuật khoa học thời ấy của Pháp thì với công nghiệp thủy điện cỡ nhỏ như vậy đối với họ chỉ là một nốt nhạc. Nhưng thủy điện phá rừng, phá môi sinh và mưa lớn phải xả nước gây hậu quả nghiêm trọng hơn là điện đem lại. Có lẽ vì thế người Pháp đã không xây thủy điện chăng?

- Hai nhà máy thủy điện Tài Hồ Sìn và Pác Gậy án ngữ sông Hiến và sông Chảy từ Thông Nông hiện nay khi gặp mưa to nước lớn buộc phải xả lũ. Như trên tôi đã nói, hợp lưu các con sông, dòng suối đều chảy dồn về đoạn cuối con sông Bằng chạy giữa lòng TPCB rồi chảy sang Trung Quốc. CB núi liền núi, sông liền sông, suối liền suối với nước bạn. Hoàn lưu bão và áp thấp nhiệt đới thì bên kia biên giới cũng mưa to, rừng cũng phá, cũng xả nước thủy điện nên nước bên họ cũng ngập lụt. Nước ứ không thoát thế tất nước sông Hiến, sông Bằng và xa hơn nữa các con sông con suối ở CB cũng ngập ứ. Mưa rừng, suối lũ thì nhanh lắm. Vậy nên TPCB chìm trong biển nước là điều đương nhiên.

- Năm 1986 là năm ngập lụt được coi là hiếm có ở TPCB. Nhà tôi ở sau nhà trẻ 1/6, nước lên đến mái nhà – nhà cấp 4. Đêm ấy vợ chồng tôi ngủ trên trần, ngon giấc. Nước ngập đến trưa nước rút, khoảng 15g nước rút hết, rút khá nhanh không như năm nay (2025) nước lên rất nhanh, ngập lút mái nhà cũ của tôi và rút rất chậm. Chính vì nước lên nhanh và ngập cao hơn so với năm 1986 nên hầu như toàn TPCB chìm trong biển nước. Nhiều gia đình mất trắng: xe máy ngập, tủ lạnh và đồ dùng ngập không hề tái sử dụng được nữa. Cả đời ki cóp rồi để Thủy Tinh nó tha đi hết. Dân miền núi vốn đã nghèo, một số cán bộ hưu – bạn tôi có được ít đồ đạc trưng diện nay bay sạch. Thương nhất là bà con nông dân – Suôn Ỏi (Bình Long), nước lên ngập hết thóc gạo, chuồng trại trắng tay may mà nhờ có LLVT đưa cano vào cứu giúp đưa được người thoát ra khỏi vùng lũ.

Chúng ta nói nhiều đến sự tàn phá của thiên nhiên. Nhưng xin các bạn đừng ví CB như khúc ruột miền Trung hay các tình ven biển quanh năm bị bão lũ. CB khác! Phải chăng con người đã góp phần tàn phá Sơn Tinh và hỗ trợ Thủy Tinh vùng lên?

Làng YL ngày rằm Trung thu,  6/10/2025.

L.P.

Nguồn: FB Lê Phong