Bauxite Việt Nam

Tô Văn Trường

Tháng 3 năm 2025, dư luận khu vực sông Mekong chấn động khi kết quả quan trắc môi trường ở miền Bắc Thái Lan cho thấy nồng độ Asen (thạch tín) trong nước sông Kok và sông Sai – hai phụ lưu xuyên biên giới chảy từ Myanmar qua Thái Lan rồi nhập vào dòng chính sông Mekong/Mê Công đã vượt ngưỡng an toàn. Một phát hiện tưởng chừng chỉ mang tính kỹ thuật đã lập tức gióng lên hồi chuông cảnh báo đối với toàn bộ hệ thống sông Mê Công – huyết mạch cung cấp sinh kế cho hơn 70 triệu người dân hạ lưu.

Dấu hiệu bất thường trên những dòng sông thượng nguồn

Theo báo cáo của Cục Kiểm soát Ô nhiễm Thái Lan (PCD), từ tháng 4 đến tháng 9 năm 2025, cơ quan này đã tiến hành 11 đợt quan trắc tại các đoạn sông Kok, sông Sai và điểm hợp lưu với sông Mê Công. Kết quả cho thấy nồng độ Asen dao động từ 0,011 đến 0,02 mg/l – vượt ngưỡng cho phép 0,01 mg/l theo Hướng dẫn về Chất lượng nước của Ủy hội sông Mê Công quốc tế (MRC). Nguồn ô nhiễm Asen bắt nguồn từ Myanmar.

Photo: Living River Asociation lấy mẫu chất lượng nước

Đặc biệt, một số điểm đo trên dòng chính sông Mê Công thuộc lãnh thổ Thái Lan cũng ghi nhận thời điểm nồng độ vượt ngưỡng, dù không liên tục. Phát hiện này khiến Chính phủ Thái Lan khẩn trương gửi văn bản tới Ban Thư ký MRC, đề nghị mở cuộc điều tra liên quốc gia.

Từ tháng 4 đến tháng 6, MRC đã phối hợp với các cơ quan của Thái Lan, Lào triển khai nhiều đợt khảo sát độc lập. Kết quả đo đạc tại Bokeo (Lào) cũng cho thấy nồng độ Asen vượt ngưỡng (0,023–0,029 mg/l), trong khi các điểm Houa Khong và Luang Prabang vẫn trong giới hạn an toàn. Điều này cho thấy ô nhiễm Asen có tính cục bộ nhưng tiềm ẩn nguy cơ lan truyền theo dòng chảy.

Thạch tín – “kẻ giết người thầm lặng” của các dòng sông

Asen (Arsenic) là nguyên tố kim loại nặng, có độc tính cao, thường tồn tại dưới dạng hòa tan trong nước hoặc tích tụ trong phù sa. Khi vượt ngưỡng cho phép, Asen có thể gây ra hàng loạt tác động nghiêm trọng: tổn thương gan, thận, hệ thần kinh, gây ung thư da, phổi và bàng quang; đồng thời làm suy thoái các quần thể sinh vật thủy sinh, biến đổi cấu trúc sinh thái dòng sông.

Kinh nghiệm từ Bangladesh, Ấn Độ và Campuchia cho thấy, ô nhiễm Asen trong nguồn nước ngầm và nước mặt nếu không được kiểm soát có thể tạo nên thảm họa môi trường và sức khỏe cộng đồng kéo dài nhiều thập niên. Ở hạ lưu Mê Công – nơi người dân sử dụng trực tiếp nước sông cho sinh hoạt, nuôi trồng thủy sản và tưới tiêu, nguy cơ này càng trở nên đáng lo ngại.

Nếu ô nhiễm Asen từ thượng nguồn lan xuống vùng đồng bằng sông Cửu Long, hậu quả không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe con người mà còn đe dọa năng suất nông nghiệp, chất lượng thủy sản xuất khẩu và toàn bộ hệ sinh thái cửa sông ven biển.

Phản ứng kịp thời của các quốc gia trong Ủy hội Mê Công

Trước diễn biến bất thường, Ban Thư ký MRC đã nhanh chóng phối hợp với Văn phòng Ủy ban sông quốc gia Thái Lan, Lào và Myanmar tổ chức họp khẩn. Ngày 11 tháng 4 năm 2025, MRC gửi thư chính thức tới Chính phủ Myanmar đề nghị phối hợp giám sát chung tại sông Kok nhằm xác định nguồn phát thải. Phía Myanmar đã phản hồi tích cực, khẳng định sẵn sàng hợp tác.

Tháng 7 năm 2025, tại Chiang Rai (Thái Lan), MRC tổ chức cuộc họp vùng về “Xây dựng Đề xuất giám sát và đánh giá chung chất lượng nước”, với sự tham gia của đại diện Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam. Tại đây, các nước đã thống nhất về cơ chế chia sẻ dữ liệu, phương pháp quan trắc và đề xuất thiết lập mạng lưới cảnh báo sớm Asen dọc theo hệ thống sông Mê Công.

Đáng chú ý, đại diện Việt Nam và Campuchia đã đề nghị MRC tiếp tục quan trắc liên tục nồng độ Asen tại Luang Prabang và mở rộng phạm vi quan trắc xuống hạ lưu để kiểm soát. Theo tính toán thủy văn, khoảng cách từ Luang Prabang đến biên giới Việt Nam là hơn 1.800 km – một hành trình đủ dài để các chất ô nhiễm có thể biến đổi, lắng đọng hoặc lan rộng tùy theo lưu lượng nước và điều kiện thời tiết.

Cảnh báo cho hợp tác nguồn nước trong tương lai

Sự kiện ô nhiễm Asen trên sông Kok – sông Sai là một phép thử quan trọng đối với cơ chế hợp tác trong khu vực Mê Công. Nó không chỉ là vấn đề khoa học môi trường, mà còn là vấn đề quản trị liên quốc gia. Trong bối cảnh các hoạt động khai thác khoáng sản, nông nghiệp và phát triển công nghiệp gia tăng ở thượng nguồn, nguy cơ ô nhiễm kim loại nặng có thể lặp lại ở những khu vực khác nếu không có hệ thống kiểm soát chặt chẽ.

Với Việt Nam, quốc gia ở cuối nguồn Mê Công – việc theo dõi sát diễn biến và chủ động cảnh báo sớm là yêu cầu cấp thiết. Ủy ban sông Mê Công Việt Nam hiện đang phối hợp với Ban Thư ký MRC và các quốc gia thượng nguồn để cập nhật dữ liệu, cung cấp thông tin kịp thời cho các bộ, ngành và địa phương Đồng bằng sông Cửu Long, sẵn sàng các biện pháp ứng phó nếu phát hiện Asen có nguy cơ lan truyền.

Không thể chủ quan trước “báo động sớm”

Sông Mê Công không chỉ là tài nguyên chung mà còn là mạch sống của toàn khu vực. Việc Thái Lan và MRC nhanh chóng phát hiện và thông báo ô nhiễm Asen trên sông Kok, sông Sai chính là một báo động sớm – cơ hội để cả khu vực nhìn lại công tác bảo vệ nguồn nước. Nếu sự cố này được xử lý sớm, nó có thể trở thành bài học mẫu mực về hợp tác môi trường xuyên biên giới. Ngược lại, nếu chủ quan hoặc chậm trễ, những dòng nước mang thạch tín có thể trở thành hiểm họa âm thầm cho sức khỏe, sinh kế và an ninh nguồn nước của hàng chục triệu con người.

Một “Mê Công xanh” chỉ có thể được bảo đảm khi các quốc gia cùng chia sẻ dữ liệu, cùng hành động và cùng chịu trách nhiệm về nguồn nước chung. Báo động sớm lần này, vì thế, không chỉ là lời cảnh tỉnh cho những ai ở thượng nguồn – mà còn là lời nhắc nhở với tất cả chúng ta: bảo vệ Mê Công hôm nay chính là bảo vệ sự sống của ngày mai.

Khuyến nghị chính sách

Để ngăn ngừa các rủi ro tương tự trong tương lai, cần khẩn trương:
Tăng cường cơ chế giám sát chất lượng nước liên quốc gia theo thời gian thực, chia sẻ dữ liệu minh bạch giữa các quốc gia Mê Công trên nền tảng của dư án Quan trắc mạng lưới giám sát chất nước (WQMNP) thiết lập từ 1985 do SIDA tài trợ cho 4 nước hạ lưu vực sông Mekong.

Đưa tiêu chí kiểm soát kim loại nặng, đặc biệt là Asen, vào kế hoạch phát triển bền vững lưu vực sông Mê Công giai đoạn 2026-2030;

Tăng cường năng lực cảnh báo sớm và ứng phó khẩn cấp môi trường xuyên biên giới, hướng tới một cộng đồng Mê Công an toàn – xanh – bền vững.

Cần khuyến cáo MRC củng cố cơ chế và đưa vào vận hành phòng ngừa và ứng phó với các trường hợp khẩn cấp xuyên biên giới gồm cả chất lượng nước, lũ và hạn có sự tham gia của các đối tác đối thoại là Trung Quốc và Myanmar.

T.V.T.

Tác giả gửi BVN