Bauxite Việt Nam

Phác thảo Dự án đê biển đa dụng đồng bằng sông Cửu Long

Từ khả năng đến hiện thực

Ngô Thế Vinh

Lời mở đầu Đây là bài viết thứ hai, trong số 3 bài viết về tương lai đồng bằng sông Cửu Long “Nhìn xa nửa thế kỷ tới”. Bài thứ nhất, như một tổng quan, với nhận định: thủy điện vẫn là nguồn năng lượng rẻ nhất, do nhu cầu phát triển, những bước khai thác thủy điện trên sông Mekong, cho dù mau hay chậm, trước hoặc sau, thì đó vẫn là một tiến trình không thể đảo nghịch trong vòng nửa thế kỷ tới. Do áp lực mạnh mẽ của các quốc gia ở hạ lưu sông Mekong, kể cả cộng đồng quốc tế, Lào đã có quyết định tạm ngưng khởi công xây con đập thủy điện Xayaburi 1.260 MW – là con đập thủy điện dòng chính đầu tiên trong dự án 9 con đập của Lào, một dấu mốc được International Rivers Network (IRN) và các nhà hoạt động môi sinh coi như một thắng lợi, nhưng cũng cần thấy rằng đây chỉ là bước trì hoãn tạm thời. Hai con đập thượng nguồn Tiểu Loan (Xiaowan) 4.500 MW và Nọa Trác Độ (Nuozhadu) 5.850 MW của Trung Quốc, mỗi con đập có công suất gấp 4 – 5 lần con đập Xayaburi; riêng đập Tiểu Loan có hồ chứa lớn hơn cả tổng dung tích 11 con đập hạ lưu cộng lại. Cho dù có phản ứng chống đối mạnh mẽ của dư luận quốc tế nhưng Bắc Kinh thì vẫn cứ ngang nhiên triển khai kế hoạch khai thác thủy điện sông Mekong của họ. Sự khác biệt ở đây rất rõ ràng: Trung Quốc là một nước lớn với lý lẽ của kẻ mạnh và đầy tham vọng vươn lên như một siêu cường, Lào chỉ là một quốc gia nhược tiểu nghèo nàn phụ thuộc rất nhiều vào nguồn tài trợ từ bên ngoài để có thể thực hiện được các dự án đập của mình. Việt Nam là một trong những quốc gia lớn tiếng nhất chống dự án đập Xayaburi, nhưng Hà Nội sẽ ăn làm sao nói làm sao, khi mà chính một công ty nhà nước (Petrovietnam Power Co.) lại đứng tên tham gia vào dự án xây con đập thủy điện Luang Prabang 1.410 MW trên dòng chính sông Mekong lớn hơn cả con đập Xayaburi. Để tiến tới xây dựng một “Tinh thần sông Mekong (Mekong Spirit)” Việt Nam không thể có một thứ tiêu chuẩn nước đôi như vậy.

Lượng giá về một chính sách ngắn hạn

Cho dù ý thức được tiến trình không thể đảo nghịch trong nỗ lực khai thác tiềm năng thủy điện sông Mekong, nhưng chúng ta vẫn có nhu cầu phải đòi hỏi sự trong sáng và minh bạch, và những đánh giá môi sinh đúng mức cho những bước khai thác bền vững.

Chúng ta rất cần thêm thời gian, bằng những cuộc vận động không những trong phạm vi vùng mà cả với dư luận quốc tế. Kinh nghiệm tích cực với con đập thủy điện Xayaburi đáng là một bài học, nhưng cũng để thấy có những hạn chế và khác biệt. Thay vì là con đập Xayaburi, giả thiết nếu đó là một trong hai con đập Sambor hay Stung Treng của Cam Bốt, với ông Thủ tướng là ông Hun Sen, thì liệu có đạt được một thỏa hiệp trì hoãn như đối với chánh phủ Vạn Tượng hay không, khi mà ông Hun Sen luôn luôn khẳng định rằng các con đập thủy điện thượng nguồn không có gì phải quan tâm; tất cả là do khí thải carbon và thay đổi khí hậu [5].

Lượng giá về một chính sách dài hạn

Do những nguyên nhân tích lũy [1], những con đập thượng nguồn, chủ yếu là các con đập bậc thềm Vân Nam của Trung Quốc với những hồ chứa khổng lồ làm giảm lưu lượng nước, giảm lượng phù sa xuống đồng bằng sông Cửu Long, khiến không chỉ nước mặn càng lấn sâu vào vùng châu thổ mà còn tạo ra hiện tượng sạt lở như với mũi Cà Mau hiện nay [2]. Hiện tượng hâm nóng toàn cầu do tăng lượng khí thải CO₂ từ than đá và dầu khí, làm tan dần những tảng băng nơi hai cực Bắc và Nam, cùng với khối băng tuyết Cao nguyên Tây Tạng còn được gọi là Cực thứ ba; hậu quả là nước biển ngày càng dâng cao. Theo các nghiên cứu về biến đổi khí hậu, mực nước biển có thể dâng cao từ 0,8 m tới 1,5m vào năm 2100. Chỉ cần nước biển dâng cao 1 mét, thì 90% diện tích đồng bằng sông Cửu Long sẽ chìm dưới mực nước biển (Hình 1).

Hình 1: Đồng bằng sông Cửu Long sẽ chìm dưới biển mặn vào năm 2100 khi mực nước biển dâng cao 1 m.

Trước viễn tượng một đồng bằng sông Cửu Long – vốn là vựa lúa nuôi sống cả nước, không chỉ thiếu nguồn nước ngọt mà còn bị sạt lở và sẽ chìm trong biển mặn, Việt Nam sẽ không có một chọn lựa nào khác hơn là hình thành một dự án vĩ mô xây dựng [1] một con đê biển đa dụng ngăn mặn và [2] hai hồ chứa nước ngọt từ hai vùng trũng thiên nhiên là Đồng Tháp Mười và Đồng Cà Mau [3].

Bài viết thứ hai này, chủ yếu giới thiệu khái quát về một dự án phác thảo con đê biển đa dụng ngăn mặn cho vùng đồng bằng sông Cửu Long. Tuy là bước rất sơ khởi, chỉ mới là khái niệm kỹ thuật nhưng đây là công trình trí tuệ của anh Ngô Minh Triết, P.E. – một kỹ sư Cấu trúc [1], với sự cộng tác của anh Phạm Phan Long, P.E. trong Nhóm bạn Cửu Long; anh Phạm Phan Long cũng là thành viên sáng lập Hội Sinh thái Việt (Việt Ecology Foundation).

Mục tiêu của đê biển đa dụng

Như tên gọi ban đầu, mục tiêu chính của đê biển là ngăn mặn do hậu quả nước biển dâng cao và do lưu lượng “dòng chảy tối thiểu” từ thượng nguồn xuống đồng bằng sông Cửu Long càng ngày càng sút giảm.

Do hệ thống đê biển không nằm trên đất liền mà xa bờ, nên không có tổn phí phải mua lại đất, mà có khả năng tạo những hồ chứa trong vùng đệm giữa đê biển và bờ biển thiên nhiên hiện tại. Với thời gian, do nguồn nước đổ xuống từ thượng nguồn, cộng với lượng nước mưa, nước trong vùng đệm sẽ bớt mặn, tiềm năng khai thác chăn nuôi thủy sản như các loại cua biển, tôm sú trong vùng nước lợ với nguồn lợi thu về sẽ rất lớn.

Con đê biển không những có hiệu quả tránh sạt lở giữ được đất, mà còn tạo thêm những vùng đất mới, tăng diện tích canh tác và cả triển vọng hình thành những đô thị mới. Phải xem đây là một trong những nguồn lợi tức lớn và lâu dài để trả về một cách xứng đáng cho nguồn vốn đầu tư rất lớn để xây dựng công trình.

Con đê biển cũng sẽ là một hệ thống xa lộ vòng đai của đồng bằng sông Cửu Long. Theo kỹ sư Ngô Minh Triết, bề mặt đê biển có thể rộng tới 25 m, đủ cho một xa lộ hai chiều, không chỉ cần thiết để bảo quản công trình, mà cả có tầm quan trọng chiến lược về giao thông, kinh tế và quốc phòng, khi mà Biển Đông đã và đang là vùng tranh chấp gay gắt với nước lớn Trung Quốc (Hình 2).

Hình 2: Đồng bằng sông Cửu Long và đê biển ngăn mặn từ độ sâu 3 mét (đường chỉ màu đỏ)

Gió và mặt trời cũng sẽ là nguồn năng lượng thiên nhiên phong phú có thể khai thác trên các vùng đất mới phía trong, theo suốt chiều dài con đê biển. Và không thể không nghĩ tới một nguồn lợi tức đáng kể khác là du lịch sinh thái, với các môn thể thao trên nước, như trượt nước, đua thuyền, câu cá…

Tính khả thi của dự án và phác họa mô hình đê biển

Cấu tạo địa chất đáy biển vùng cận duyên quanh đồng bằng sông Cửu Long: 65% là đất phù sa, 25% là đất sét, và phần còn lại là cát. Vùng cận duyên hướng ra biển không sâu và khá phẳng, có độ dốc từ 0,8:1000 tại các vùng cửa sông, 5,0:1000 nơi vùng mũi Cà Mau.

Dự trù đê biển sẽ nằm trong vùng cận duyên có độ sâu trung bình là 3 mét, chiều dài đê biển từ Gò Công vòng qua mũi Cà Mau tới Hà Tiên, tính theo hình ảnh vệ tinh là khoảng 600 km.

Đê biển được nối lại với nhau nơi mỗi cửa sông bằng những công trình cầu để bảo đảm tàu bè vẫn dễ dàng di chuyển hai chiều từ biển vào sông lên tới tận Nam Vang, do Mekong là một con sông quốc tế.

Kỹ thuật và nhân công chủ yếu là từ địa phương. Nguyên liệu chính là đất sét, cát từ đáy biển được chứa trong những bọc polyester rất bền và thấm nước, sau đó được gia cố bằng đá nhỏ với xi măng bê tông. Cát từ biển cũng có thể dùng để tạo những bờ biển mới phía ngoài con đê (Hình 3).

Hình 3: Sơ đồ đê biển cắt thẳng từ trái, hướng ĐBSCL sang phải, hướng biển, xa lộ hai chiều, đường bảo quản, tường chắn sóng bão 200 năm

Các giang cảng nội địa như cảng Cần Thơ sẽ được chuyển ra phía ngoài con đê. Sẽ có những “xa lộ đường dẫn” như hình nan quạt từ đê biển đi vào các cửa sông, tới những trung tâm thị tứ và các trọng điểm của đồng bằng sông Cửu Long; rút ngắn được thời gian giao thông sẽ là một cải thiện đáng kể cho các bước phát triển kinh tế thịnh vượng của đồng bằng sông Cửu Long.

Ngay từ ban đầu, cần ý thức được rằng đây là một công trình không chỉ có quy mô quốc gia, mà cả cho toàn Lưu vực lớn sông Mekong, với thời gian là những đơn vị “thập niên”, đòi hỏi một ngân sách rất lớn – hàng chục tỉ USD, không chỉ từ ngân sách quốc gia, mà cần tới sự tài trợ của của các nước Mỹ, Nhật, Úc… và các cơ quan tài chính quốc tế như Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB)… Theo ước tính sơ khởi, số tiền đầu tư cho dự án Đê biển chống mặn đồng bằng sông Cửu Long chắc hắn sẽ ít hơn so với số vốn 56 tỷ USD mà nhà nước định tài trợ cho siêu dự án Đường sắt cao tốc.

Và quan trọng hơn hết là cần có một “think tank” tập hợp tất cả “chất xám” từ mọi lãnh vực chuyên môn từ thủy học, quan trắc địa chất, thay đổi khí hậu, môi sinh… của mọi tầng lớp người Việt trong nước cũng như bên ngoài, cùng với đội ngũ chuyên viên có kinh nghiệm từ hai quốc gia như Hòa Lan – vùng đất thấp và Hàn Quốc với công trình Saemageum, cũng không thể không nói tới Ủy hội sông Mississippi (Mississippi River Commission), từng có rất nhiều kinh nghiệm về đê điều và đang là tổ chức kết nghĩa với sông Mekong từ tháng 7/2009 do sáng kiến của Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton [4].

Một Việt Nam sống còn

Nếu biết rằng nửa sau của thế kỷ 21 này sẽ không còn đồng bằng sông Cửu Long – một vựa lúa nuôi sống cả nước, sông Tiền, sông Hậu sẽ là hai con sông chết vì thiếu nguồn nước ngọt do những con đập thượng nguồn nhưng lại dư độ mặn do Biển Đông dâng cao, với hậu quả là sẽ không còn một nền văn minh miệt vườn, không còn một phần hình hài trẻ trung và đầy sức sống của cả nước, thì không thể không khởi động làm một điều gì và lời giải đáp chắc chắn đòi hỏi rất nhiều trí tuệ, khởi đi từ tinh thần sáng tạo, để hình thành một “ý tưởng lớn” cùng với ý chí và quyết tâm thực hiện; và cũng cần nhấn mạnh rằng sẽ không có cái giá để mặc cả, thời gian thì có thể hơn giới hạn một đời người, để bảo vệ vùng đất định mệnh, là một linh địa của dân tộc Việt.

Từ một đất nước trong suốt chiều dài lịch sử luôn chìm đắm trong những cuộc chiến tranh, nên có thể lấy đó làm nguyên nhân để biện minh cho sự thiếu vắng những công trình kỳ vĩ, đây chính là thời kỳ để đất nước Việt Nam chuyển từ một nền “Văn hóa chiến tranh” sang một nền “Văn hóa hòa bình” cùng với bước đầu nhận thức phải thực hiện một công trình xây dựng không chỉ có tính cách “sống còn” mà tự nó đã là một kỳ quan về kiến trúc sinh thái của dân tộc Việt.

Nguồn an ninh lương thực thế giới

Việt Nam, Thái Lan cho đến nay vẫn là hai nước sản xuất lúa gạo lớn nhất thế giới. Nhưng điều nghịch lý là nông dân đồng bằng sông Cửu Long vẫn sống “dưới mức nghèo khó” và không những thế, con cháu họ còn đứng trước thảm họa “mất đất sống”. Với thực trạng dân số trên trái đất này ngày càng gia tăng theo cấp số nhân, các nguồn lương thực quan trọng lại đang bị đe dọa trầm trọng bởi chuỗi những thảm họa do chính con người gây ra, riêng với đồng bằng sông Cửu Long, thảm họa không chỉ đến từ phương bắc do những con đập thượng nguồn Trung Quốc, từ phía đông nam do biển mặn dâng cao – hậu quả của hâm nóng toàn cầu, cứu đồng bằng sông Cửu Long không chỉ là cứu một phần đất đai màu mỡ của Việt Nam, mà còn là cứu một vựa lúa quan trọng của thế giới. Hiểu như vậy, thì sự tham dự hỗ trợ của nhiều quốc gia khác trong công trình con đê biển đa dụng chống mặn là một nghĩa vụ quốc tế trong thế kỷ toàn cầu hóa.

California, 05-05-2011

N. T. V.

***

Tài liệu tham khảo:

1/ Đê biển chống mặn đồng bằng sông Cửu Long, Ngô Minh Triết, P.E.; Mekong Sea Dyke, A Concept  Paper / Draft, 04, 2011.

2/ Thực trạng bi đát của lưu vực sông Mekong, sáng kiến Lancang-Mekong, Phạm Phan Long, P.E., Viet Ecology Foundation 1, 2011,www.vietecology.org/Article.aspx/Article/64.

3/ Mekong-Cửu Long 2011 Nhìn xa nửa thế kỷ tới, Ngô Thế Vinh, Viet Ecology Foundation, tháng 1, 2011,www.vietecology.org/Article.aspx/Article/63.

4/ Mekong-Mississippi hai dòng sông kết nghĩa: Những tương đồng và khác biệt, Ngô Thế Vinh, Viet Ecology Foundation, tháng 8, 2009, www.vietecology.org/Article.aspx/Article/58.

Nguồn: http://vietecology.org/Article.aspx/Article/67

5/ Hunsen backed China’s often-criticized development plans for the Mekong River, Phnom Penh, Jun 29, 2005, (AFP)7/ Hun Sen denies China Dams Impacts; Thomas Miller & Cheang Sokha; Phnom Penh Post, Nov 17, 2010

Tác giả gửi trực tiếp cho BVN