Bauxite Việt Nam

Phạm Phan Long*

Hiện Hội đồng sông Mekong đang họp thượng đỉnh lần thứ 2 tại TP HCM từ ngày 2 đến ngày 5 tháng tư, 2014. Mười chín năm trước, vào ngày 5 tháng 4, 1995, đại diện bốn nước Lào PDR, Thái Lan, Cam Bốt và Việt Nam ký kết Hiệp định sông Mekong và Mekong River Commission (MRC) ra đời. Dân cư lưu vực kỳ vọng Hiệp định quốc tế này sẽ tạo phương tiện để các nước cùng phát triển tiềm năng sông Mekong một cách bền vững theo tiêu chuẩn quốc tế. Mục đích cao cả các nước đã long trọng ký kết trong Hiệp định là:

“To protect the environment, natural resources, aquatic life and conditions, and ecological balance of the Mekong River Basin from pollution or other harmful effects resulting from any development plans and uses of water and related resources in the Basin.” [Article 3]

“Bảo vệ môi trường, tài nguyên thiên nhiên, ngư sinh và tình trạng cân bằng sinh thái cho lưu vực sông Mekong tránh khỏi hậu quả tai hại từ bất cứ một dự án sử dụng nước và tài nguyên nào trong lưu vực.”

Không những thế các nước thành viên sẽ phải thông báo trước cho nhau các dự án sử dụng nước nội vực vào mùa mưa [Article 5. B. 1. a)], đồng thời phải tham vấn và thỏa hiệp trước với các nước khác cho các dự án mùa khô trong nội vực và tất cả các dự án ngoại vực mùa mưa hay khô [Article 5. B. 1. B) và Article 5. 2. a) và b)].

Một chuỗi 11 con đập trên dòng chính đã được đề bạt cứu xét, nhìn bản đồ của International Rivers Network đính kèm. MRC trước áp lực đó, đã ký hợp đồng với ICEM, một viện nghiên cứu chiến lược Úc, độc lập với các nước Mekong, nghiên cứu về tác động của các dự án này. ICEM đã dự báo các thiệt hại kinh tế và môi sinh nặng nề cho hai nước hạ du và đề nghị các nước hãy hoãn tất cả các dự án này 10 năm để hoàn tất nghiên cứu tác động xuyên biên giới tổng hợp của chúng.

Tuy nhiên Lào, một thành viên Mekong River Commission (MRC) đã không hoãn các dự án thủy điện của Lào theo khuyến cáo của ICEM. Lào đã xây được 30% đập Xayaburi dù đã có những lần hứa không tiến hành. Ngoài ra, Lào còn thiết kế chuẩn bị xây đập Don Sahong bất chấp phản đối của 28 tổ chức môi sinh quốc tế, các NGO Cam Bốt, Việt Nam và Đại diện hai chính phủ Cam Bốt và VN yêu cầu Lào tuân thủ điều khoản tham vấn và thỏa thuận.

Tình trạng Lào không tuân thủ Hiệp định 1995 như thế sẽ khiến Cam Bốt tiến hành xây ba đập khác trên lãnh địa họ như Sesan, Stung Treng và Sambor. Như thế, cuộc đua thủy điện này sẽ tiêu diệt toàn bộ ngư sinh và kinh tế ngư nghiệp Lào, Cam Bốt và nhất là ĐBSCL của VN.

TS Lê Anh Tuấn của tổ chức Vietnam River Network đã nhận định về Don Sahong rằng: “Nếu tình trạng này tiếp tục diễn ra, thì tinh thần Mêkông đó có thể bị ảnh hưởng nặng nề, có thể bị sụp đổ, nếu chúng ta không có một giải pháp căn cơ để giải quyết, trên cơ sở đối thoại giữa các bên với nhau.”

Tổ chức Vietnam River Network đã công khai bày tỏ lo ngại về sự tan vỡ của Hiệp định và ngày 3 tháng 10, 2013 và thư tuyên bố News Release của họ chính thức phản đối Lào về dự án Don Sahong. Các tổ chức quốc tế như Save the Mekong, International Rivers Network đều có những tuyên bố như thế. Viet Ecology Foundation từ California, HK cũng đã yêu cầu MRC và Lào xét lại hủy bỏ cả dự án Xayaburi và Don Sahong.

Ngụy biện của AECOM về dự án Don Sahong

Năm 2007, 34 chuyên gia khoa học độc lập từ Úc và Hoa Kỳ cùng ra một báo cáo chung cảnh báo các chính phủ MRC về mối nguy hại của dự án Don Sahong. Công ty chủ thầu Don Sahong là Mega First Berhad (MFCB) đã ký kết với công ty AECOM Australia-New Zealand làm cố vấn kỹ thuật cho họ. TS Steve Hawkins, đại diện của AECOM tuyên bố rằng báo cáo 2007 là hoang đường; nhưng ông không trích dẫn ra được một công trình nghiên cứu khoa học quốc tế nào phản biện ngược lại.

Gần đây Kỹ sư Graeme Boyd thuộc AECOM còn cho rằng đập Don Sahong không phải là mainstream dam. Mục đích của ông là chối bỏ mọi hậu quả nguy hại của Don Sahong, đánh lạc hướng MRC và dư luận để giúp Lào tránh né trách nhiệm tham vấn và thỏa hiệp theo Hiệp định 1995.

Theo Vientiane Times, trong một buổi họp vào tháng 11, 2103 tại Champassak, Mega First Corp Berhad, KS Graeme Boyd, đưa ra bốn lý do Don Sahong không phải là đập trên dòng chính:

1."First and foremost that it would not block the Mekong across its full width, instead stretching across one of many channels."

Không chắn toàn thể bề ngang dòng chính, chỉ chắn một trong số những dòng chảy.

2. “The fact is that Hou Sahong is only one of many channels of the Mekong River. It only takes about 15 per cent of the flow of the Mekong, while a mainstream dam takes 100 per cent of the flow,"

Chỉ lấy 15% lưu lượng nước sông Mekong không phải 100%.

3. "Really, the Don Sahong project cannot be considered as a mainstream dam because it does not span the whole of the Mekong River.”

Không bắc ngang toàn bộ chiều ngang dòng sông

4. "Boyd said just 8 per cent of the river's sediment load would pass through the dam, as opposed to 100 per cent in a mainstream dam."

Chỉ chặn 8% phù sa, không chặn 100% phù sa.

Hình 1. Bản Đồ Mekong vùng thác Khone

Cả bốn lý do của KS Boyd đưa ra có thể đúng cho Don Sahong về hình học và số học nếu chỉ nhìn các con số trong mùa mưa hay trung bình năm. Vào mùa khô khi lưu vực Mekong khát nước, lưu lượng xuống thấp, Don Sahong là dòng chảy lớn duy nhất cho di ngư bơi về thượng nguồn. Việc ngăn chặn dòng chảy quan trọng nhất cho di ngư trong khu vực đã hoàn toàn không được AECOM tính toán

Lý luận Don Sahong không phải là mainstream dam của AECOM có căn cứ pháp lý.

Nguyên tắc pháp lý của việc này rất đơn giản, chỉ cần quy chiếu theo văn bản của Hiệp định 1995 mà thẩm định như phần đầu bài này thì sẽ rõ không có điều khoản nào trong Hiệp định phân định là dòng chính là phải chắn ngang 100% mặt sông hay 100% lưu lượng.

Đây là một hiệp ước quốc tế bốn nước đã long trọng ký kết nên có hiệu lực pháp lý trước tòa án quốc tế. Ông Hans Guttman, Chief Operating Officer của MRC đã rơi vào bẫy hỏa mù của AECOM.

Theo Vientiane Times, MRC Chief Executive Officer, Hans Guttman, tuyên bố "the Mekong Agreement did not go into great detail on what is and what isn't a mainstream project."

Ông Hans Guttman, CEO của MRC, đã không nắm vững HĐ1995 nên đã nói:

"just because the dam was located in a part of the Mekong River did not mean it was a mainstream project." và "You can't say they have breached the agreement…we don't have that kind of details."

“Khi đập tọa lạc trên một phần sông Mekong không có nghĩa là một dự án trên dòng chính” và “Không thể nói họ đã vi phạm Hiệp định … chúng tôi không có những chi tiết đó.”

Thái độ của CEO Hans Guttman đã gây thêm hoang mang và căng thẳng không thể chấp nhận được. Ông đã làm hại nặng nề uy tín của chính ông và của cả tổ chức MRC. Ông đã hậu thuẫn các cố vấn AECOM đánh lạc hướng công luận. Vì lẽ đó, ông Hans Guttman nên từ chức, rút lui trong danh dự, vì tổ chức ông lãnh đạo đã thất bại không mang về cho các thành viên một hợp tác hữu nghị có ý nghĩa bền vững nào.

Bản Đồ Các Dự Án trên Mekong (Nguồn IRN)

Hình 2. Những dự án Mekong

Trích dẫn Hiệp định 1995

Article 5. Reasonable and Equitable Utilization

To utilize the waters of the Mekong River system in a reasonable and equitable manner in their respective territories, pursuant to all relevant factors and circumstances, the Rules for Water Utilization and Inter- basin Diversion provided for under Article 26 and the provisions of A and B below:

A. On tributaries of the Mekong River, including TonLe Sap, intra-basin uses and inter-basin diversions shall be subject to notification to the Joint Committee.

B. On the mainstream of the Mekong River:

1. During the wet season:

a) Intra-basin use shall be subject to notification to the Joint Committee.

b) Inter-basin diversion shall be subject to prior consultation which aims at arriving

at an agreement by the Joint Committee.

2. During the dry season:

a) Intra-basin use shall be subject to prior consultation which aims at arriving at

an agreement by the Joint Committee.

b) Any inter-basin diversion project shall be agreed upon by the Joint

Committee through a specific agreement for each project prior to any proposed

diversion. However, should there be a surplus quantity of water available

in excess of the proposed uses of all parties in any dry season, verified

and unanimously confirmed as such by the Joint Committee, an inter-basin

diversion of the surplus could be made subject to prior consultation.

P.P.L.

Tác giả gửi BVN

* KS Phạm Phan Long là KS cố vấn chuyên nghiệp, đã sáng lập ra hai công ty tư vấn tại California chuyên thiết kế cơ xưởng kỹ nghệ. Ông là sáng lập viên của Mekong Forum và hiện là Chủ Tịch Viet Ecology Foundation là một tổ chức NGO tại Hoa Kỳ.