Nguyên Ngọc và Thomas J. Vallely: “Giáo dục - Giá trị vĩnh cửu của hoà bình”
Minh Nguyễn
phỏng vấn
Thomas Vallely và Nguyên Ngọc
(ảnh của Vũ Thành Tự Anh)
Họ khác nhau hoàn toàn về nhân chủng, ở hai quốc gia cách xa nhau
về địa lý và khác biệt về lịch sử hình thành. Những năm tháng chiến tranh, có
lúc họ là kẻ thù một mất một còn của nhau trên mảnh đất nhỏ ven sông Thu Bồn
(Quảng Nam). Sau khi cởi bỏ bộ đồ lính trận, trở về cuộc sống thường nhật trong
thời bình, họ lại gặp nhau ở Việt Nam như một cơ duyên. Vậy mà cũng đã trên hai
mươi năm. Điểm tương đồng gắn kết họ lại với nhau: một niềm tin bất diệt vào
sức mạnh giáo dục đối với sự trường tồn của mỗi quốc gia. Đó là giá trị vĩnh
cửu của hoà bình. Cuộc trò chuyện của chúng tôi với hai - kẻ - cựu - thù - hai
- người - bạn - hai - nhà - văn - hoá ở cách nhau hơn nửa vòng trái
đất luôn đau đáu về nền giáo dục Việt Nam, một nền giáo dục mang trong mình nó
nhiều khuyết tật…
Được biết hai ông vốn là cựu thù tại chiến trường bãi dâu sông Thu
Bồn - Quảng Nam trong cuộc chiến Việt Nam, nhưng may mắn, cả hai còn
nguyên vẹn trở về. Ký ức chiến tranh ấy có ám ảnh các ông trong cuộc sống hoà
bình hôm nay?
Nguyên Ngọc: Có hôm tôi kể với Thomas Vallely hồi cuối năm 1969 - 1970, khi Mỹ
đánh phá cực kỳ ác liệt trên vùng nông thôn Quảng Đà (tên của vùng Bắc Quảng
Nam hồi bấy giờ), cố cày trắng, quét sạch hết các cơ sở cách mạng, để đánh bật
và tiêu diệt chủ lực Việt Cộng, thì chúng tôi, đứng đầu bấy giờ là anh Bí thư
Quảng Đà, đối phó bằng cách quyết trụ lại trong các bãi bói ven sông Thu Bồn
thuộc vùng Gò Nổi, Điện Bàn. Bí thư tỉnh quyết trụ ở nơi ác liệt nhất thì không
bí thư huyện, từ đó cũng không bí thư xã nào, rồi không cơ sở cách mạng nào ở
từng thôn xóm bỏ đất của mình mà chạy. Vô cùng gian nan, trầm luân nữa, từng
ngày, nhưng cuối cùng cứ như vậy mà giữ được đất, từng tấc, được dân, từng
người, giữ được phong trào… Miệt bói ấy ngày trước là những bãi dâu (tiếng Quảng
Nam gọi là “biền dâu”) xanh mướt và mênh mông, cơ sở của nghề lụa nổi
tiếng xứ Quảng. Khi dâu đã bị quét sạch, thì tự nhiên mọc lên một loại cây gọi
là cây bói, giống như lau sậy, hoang dã hơn, cũng mênh mông, mịt mùng hơn.
Chúng tôi đào hầm bí mật trụ lại trong bói. Ngày nào Mỹ cũng bắn vào đấy, cả
đêm nữa, có hôm còn tưới xăng đốt, chúng tôi cháy sém cả tóc, chậm chân một
chút chết thiêu ngay… Thomas bảo, đúng năm ấy ông là thủy quân lục chiến ở
Quảng Đà, chính ông đã bắn vào các bãi bói đó. Tôi bảo, cũng may ông bắn xoàng…
Và chúng tôi cùng cười.
Vậy
đó, chiến tranh sau gần nửa thế kỷ. Hôm ấy, hai chúng tôi ngồi ở một quán nhỏ
ven sông Hoài - Hội An. Bên ngoài lắc rắc mưa xuân. Rất yên tĩnh… Chị gọi
chúng tôi là “cựu thù”. Đúng thôi. Nhưng bây giờ, quả thật rất khó hình dung.
Trong cuốn sách rất hay “Nếu đi hết biển” của mình, đạo diễn Trần Văn Thủy có
dẫn lời một nhà văn cựu chiến binh Mỹ, Wayne Karlin, nói rằng chiến tranh đắp
lên khuôn mặt của người ở bên kia chiến tuyến một chiếc mặt nạ, chiếc mặt nạ hì
hợm của kẻ thù. Để cho ta khinh bỉ, căm thù và tiêu diệt. Nhiệm vụ của văn học
hôm nay là gỡ chiếc mặt nạ ấy ra, trả lại khuôn mặt người cho con người, để ta
nhận ra khuôn mặt nguời của nhau. Chúng tôi thường không gọi ông là Thomas
Vallely, cũng ít khi gọi Thomas, chỉ quen gọi Tommy. Nhìn mà xem, Tommy, cũng
lạ, nhiều lúc ngồi với ông, tôi không có cảm giác đang nói chuyện với một người
Mỹ. Mà với một ông già Việt phúc hậu, thậm chí có gì đó… hơi quê mùa,
thật thà và quê mùa…
Vậy
đó, giá trị của hòa bình. Trả lại những gì giản dị nhất của đời thường. Thật
buồn và đau đớn, phải đổ biết bao nhiêu máu xương để có lại được điều giản dị
này…
Có
lẽ nhân đây cũng xin nói luôn: Tôi muốn gọi ngày 30/4 giản dị thế này: Ngày
Hòa bình. Không gì vĩ đại hơn đâu.
Thomas Vallely: Tôi phục vụ 13 tháng tại Việt Nam trong khoảng thời gian giữa
1969 và 1970. Như đã tâm sự với người bạn già Nguyên Ngọc của tôi trong một bữa
ăn trưa gần đây bên bờ sông Hoài ở Hội An, tôi - một thanh niên 19 tuổi - bước
vào cuộc chiến mà hầu như không hiểu tí nào về hệ tư tưởng của chủ nghĩa cộng
sản hay các giả định chiến lược có ảnh hưởng đến chính sách đối ngoại của Hoa
Kỳ trong thời kỳ Chiến tranh lạnh. (Tôi chỉ học được chút ít về chủ nghĩa cộng
sản khi tôi vào đại học - tức là sau khi tôi từ Việt Nam trở về). Giống như nhiều
thanh niên trai trẻ thế hệ mình, tôi lớn lên với sự quyến rũ của dư âm Thế
chiến II, cuộc chiến mà người Mỹ từ trước đến giờ luôn xem là “Cuộc chiến chính
nghĩa” được tiến hành vì mục đích cao cả. Nhưng khi là một người lính thủy quân
lục chiến đặt chân tới Quảng Nam, tôi thấy ngay rằng vai trò của Mỹ ở Việt Nam
khác hoàn toàn.
Khi
tới Việt Nam lần đầu, tôi đã không biết gì về đất nước này và tôi cũng đã không
học được nhiều trong thời gian tôi ở đó. Trên thực tế, có thể nói là tôi đã học
được hai điều. Thứ nhất, tôi hiểu rằng Hoa Kỳ không thể thắng trong cuộc
chiến này. Chiến thắng là điều không thể khi mà hỏa lực Mỹ giết hại quá nhiều
dân thường vô tội. (Bạn không cần phải là một chuyên gia chống chiến tranh du
kích nổi tiếng như John Paul Vann[1] (*) để nhận ra điều đó). Thứ hai, tôi đã rất vui khi sống sót trở
về.
Phải
rất lâu sau tôi mới bắt đầu học hỏi về Việt Nam. Tôi đã có rất nhiều người thầy
tuyệt vời. Một trong những người tuyệt vời nhất là Nguyên Ngọc. Tôi học
được rất nhiều điều từ Nguyên Ngọc, nhưng có một bài học nổi bật hẳn lên vì nó
liên quan đến Việt Nam ngày nay. Nguyên Ngọc cho rằng khi chiến tranh kết thúc
năm 1975, rất nhiều người Việt Nam nhầm tưởng là đấu tranh đã kết thúc. Trên
thực tế, những thách thức lớn nhất vẫn đang chờ ở phía trước.
Nghe
nói hai ông đang cùng phản biện cho một phim tài liệu lịch sử về chiến tranh
Việt Nam? Sự thật lịch sử quan trọng nào của cuộc chiến tranh này sau 40 năm
được công bố?
Nguyên Ngọc: Theo chỗ tôi được biết Tommy là cố vấn của bộ phim tài liệu về
chiến tranh Việt Nam, đã quay trong mấy năm qua. Ông đến Hội An tìm tôi, là bạn
cũ, trong chiến tranh và trong hòa bình, rủ tôi sang xem một số phần bộ phim
đang ở dạng bản nháp đó, và có ý kiến.
Tôi
nghĩ chắc không có “sự thật lịch sử quan trọng” (và mới) nào đáng để tò mò,
được công bố đâu. Nếu có thì cũng là đôi cách cắt nghĩa khác nhau nào đó về một
số sự kiện trong chiến tranh, cũng là những sự kiện đã được nói đến rồi. Có lẽ
điều quan trọng nhất qua bộ phim này là nhìn lại cái cuộc bi thảm ấy (còn gì bi
thảm hơn chiến tranh?) như thế nào. Hiểu về nó ra sao? Và để làm gì? … Những
năm qua, ngày tôi càng nghĩ rằng chắc không thể tách một cuộc chiến tranh ra
khỏi hậu chiến của nó. Có hôm tôi hỏi Tommy: có phải ngày ấy ông sang Việt Nam,
cầm súng và đánh nhau, vì ông được người ta nói rằng phải ngăn cộng sản ở bên
ấy lại, để lan ra cả Đông Nam Á thì hậu quả khôn lường… Tommy bảo không hề. Ông
là người dân Mỹ, được gọi đi làm nghĩa vụ công dân, ông đi, thế thôi… Ở cái
quán nhỏ bên sông Hoài, chúng tôi đã nói với nhau về những điều như thế. Suốt
hơn 30 năm sau chiến tranh, Tommy trở lại Việt Nam, đã làm bao nhiêu việc vì
Việt Nam, từ những điều to lớn góp phần cho thay đổi và phát triển của đất nước
này, đến những việc có ích cụ thể, thiết thực… Vì sao? Tôi nghĩ, từ hậu chiến
nhìn lại, chắc nhiều người Mỹ hiểu ra rằng chỉ đơn giản ra đi vì “nghĩa vụ công
dân” như họ đã đơn giản ra đi, lại có thể tàn phá cả một đất nước tận ở đâu
đâu. Nay họ muốn góp phần làm lại …
Còn chúng ta, hậu chiến cho
ta nghĩ gì? Nếu vì một hậu chiến như thế này hôm nay, thì có đáng cho những hy
sinh khủng khiếp như đã qua? Ta cũng phải từ hậu chiến mà nhìn lại chiến tranh.
Thôi, phải nói thôi, cho tôi nói thật: chúng ta đang sống chẳng xứng chút nào
với những gì vì nó mà những năm tháng đằng đẵng ấy ta đã cắn răng lại mà sống
và chiến đấu. Ta vẫn thường nói chiến tranh chưa thôi đào bới lương tâm nước
Mỹ. Cũng phải để cho nó còn đào bới lương tâm chúng ta nữa chứ. Theo nghĩa đó, đừng quên
chiến tranh. Đừng phản bội chiến tranh. Sống và làm ăn sao đây hôm nay, để đừng
tiếc một cuộc chiến tranh đã quá khủng khiếp.
Thomas Vallely:
Cũng chỉ mới gần đây, khi tham gia với tư cách là cố vấn cho một dự án phim tài
liệu ở Mỹ, tôi mới bắt đầu đào sâu
hơn nữa vào lịch sử cuộc chiến mà tôi và ông Nguyên Ngọc đã đối đầu. Tôi hy vọng rằng, hai năm
nữa khi bộ phim được phát hành, nó sẽ giúp khán giả hiểu rõ hơn về cuộc chiến
này. Ở Hoa Kỳ có những bất đồng tai hại ngay cả về những sự kiện cơ bản. Ngay
cả khi chúng tôi có nhiều khả năng tiếp cận tư liệu lịch sử hơn so với phía
Việt Nam thì để những tư liệu này nói lên sự thật ở phía Hoa Kỳ cũng không đơn
giản. Ở Việt Nam, thách thức này thậm chí còn lớn hơn bởi vì rất nhiều tài liệu
lưu trữ cho đến nay vẫn rất khó tiếp cận. Một trong các lý do tại sao tôi quyết
định tham gia thực hiện bộ phim này là vì các nhà làm phim thực tâm muốn xem
xét cuộc chiến từ quan điểm của tất cả các bên chứ không chỉ từ phía Hoa Kỳ.
Chúng tôi rất biết ơn sự hỗ trợ từ Chính
phủ Việt Nam cho phép đoàn làm phim đến Việt Nam và trò chuyện với nhiều người
đã từng tham gia cuộc chiến. Mong rằng nhiều người Việt Nam sẽ xem phim. Họ có
thể đánh giá bộ phim về chủ đề phức tạp như thế thành công ra sao.
Nguyên
Ngọc:
Nói thật nhé, điều tôi quan tâm, và cảm thấy hạnh phúc: Tommy và tôi bây giờ,
chúng tôi đã được gỡ mặt nạ, để nhìn thấy nhau là hai con người, bình thường, giản dị, có thể nói với nhau về những ưu tư cho hạnh phúc của
con người, ở bên này và bên kia.
Nhà
báo Mỹ gốc Ý quá cố Oriana Fallaci từng viết cuốn sách rất
hay trong thời điểm chiến tranh Việt Nam ở giai đoạn khốc liệt nhất, trước và sau Mậu Thân 1968. Từ Việt Nam,
bà nhận ra rằng: “Cuộc sống, cuộc chiến tranh và rồi chẳng có gì” - NXB TP. HCM - năm 1991. Trong bài thơ “Đá ơi”, tuyển tập Thơ Nguyễn
Duy, NXB Hội Nhà văn - 2010, người chiến sĩ năm xưa ấy cũng thốt lên lên tiếng thở dài: “Nghĩ
cho cùng / trong mọi cuộc chiến tranh. Bên nào thắng thì nhân dân đều bại” . Với hai ông, chiến tranh
là gì? Cuộc sống là gì, và hoà bình có phải là điều mà con người luôn chiến đấu
để gìn giữ?
Nguyên
Ngọc: Tôi
có đọc cuốn sách của Oriana Fallaci, đã rất lâu, một cuốn sách thật hay. Sách
viết bằng tiếng Ý. Trong bản dịch tiếng Pháp của Jacqueline Remilet - NXB Robert Laffont -
Paris, nó
có tên là La vie, la guerre, et puis rien, Cuộc sống, cuộc chiến tranh,
và rồi không còn gì nữa hết. Cuốn sách ấy bắt đầu bằng một câu hỏi : Qu’est-ce
que la vie ? Cuộc sống là gì ? Cũng có nghĩa: Con người là gì?
Trong chiến tranh, con người không từ bất cứ điều gì để tiêu diệt con người ở
phía bên kia. Và, bằng một biện chứng éo le mà kinh hoàng, cũng đồng thời tự
diệt đi con người ở trong chính mình. …et puis rien, và rồi không còn gì
nữa hết! Tôi nghĩ Tommy, bạn tôi, làm nhiều việc cho Việt Nam, kiên trì, tận
tụy, cũng chính là để tự làm lại mình, con người của mình, trong mình, sau
chiến tranh. Chúng ta cũng vậy, phải vậy. Cho nên, tôi nghĩ, đẹp thay, mà cũng
là tất yếu chăng, ông ấy và tôi, chúng tôi lại gặp nhau trong giáo dục. Nhất
thiết phải là trong giáo dục, bằng giáo dục. Không có cách nào khác. Chỉ có thể
làm lại con người bằng giáo dục. Năm ngoái, Thomas Vallely được trao giải
thưởng Văn hóa Phan Châu Trinh vì cống hiến cho giáo dục Việt Nam. Trong diễn
từ nhận giải thưởng tháng 3/2014, Tommy khẳng định chỉ có thể cứu đất nước này
bằng giáo dục! Nghĩa là từ làm lại con người. Tôi nghĩ chắc ở nước mình, thậm
chí có thể cho đến tận hôm nay, Phan Châu Trinh là người thật sự thống thiết
hiểu rằng cần phải làm lại con người để mà xây dựng lại đất nước này, và chỉ
có thể bằng giáo dục.
Có phải giáo dục trong ý nghĩa ấy đã kết hai ông lại cùng
nhau trên con đường gian truân của giáo dục Việt Nam? Nhìn nhận của hai ông một
cách thẳng thắn về thực trạng giáo dục Việt Nam? Và nó còn có cơ may nào cho
một nền giáo dục vốn đứt quãng và có quá nhiều bất cập hiện nay?
Nguyên
Ngọc: Đã mấy chục năm nay rồi, ở Việt Nam chúng ta bàn cãi miên man về
giáo dục, cải cách đi rồi cải cách lại, đổi mới rồi đổi mới căn bản và toàn
diện… Nói đủ thứ chuyện, và đều hay ho, cũng không sai. Nhưng rồi đâu lại vào
đó. Về cơ bản, chưa nhích lên được gì. Tôi cũng có một ngôi trường nhỏ, gần
mười năm nay tôi loay hoay với nó. Đến nay thì có lẽ tôi đã hiểu: nếu tôi,
chúng tôi, dù đã có đủ thứ lý thuyết thâm thúy, đủ thứ chương trình tiên tiến,
hiện đại…, nhưng nếu chúng tôi không tạo được một môi trường thật sự tự do cho
những người học thật sự tự do, thì chắc chắn chúng tôi sẽ thất bại. Như giáo
dục của chúng ta bây giờ.
Chị
muốn tôi nói chỉ vài chữ về thực trạng giáo dục của chúng ta ư? Chúng ta không
có một nền giáo dục tự do. Và đó là nguy cơ cho dân tộc. Chúng ta cần một nền
giáo dục tự do.
Với
tôi, đến hơn 40 tuổi tôi mới thật sự hiểu cần nhất, quý nhất cho con người là tự
do. Lần sau, nếu còn có lần đó, tôi sẽ cố gắng hiểu ra sớm hơn.
Thomas Vallely: Nguyên Ngọc và tôi thoạt đầu trở thành bạn bè không
phải vì chúng tôi có cùng một quá khứ là cựu chiến binh mà vì niềm tin của
chúng tôi vào vai trò vô cùng quan trọng của giáo dục đối với tương lai của Việt Nam.
Tôi đã vinh dự nhận giải thưởng Phan Châu Trinh năm ngoái. Tôi hiểu rằng Phan
Châu Trinh có một niềm tin sắt đá rằng giáo dục là chìa khóa để chuyển hóa Việt
Nam thành một xã hội tiên tiến. Rõ ràng là Nguyên Ngọc đang tiếp nối sự nghiệp
của Phan Châu Trinh, cả hai đều thông qua giáo dục đại học và thông qua các nỗ
lực của mình để gìn giữ và tôn vinh di sản văn hóa phong phú của Việt Nam.
Tôi
đồng ý với Nguyên Ngọc rằng tự do là yếu tố nền tảng của một nền giáo dục có
chất lượng. Nhưng nó không phải là yếu tố quan trọng duy nhất. Giáo dục phải
truyền cảm hứng cho học viên, thôi thúc họ tự suy nghĩ cho bản thân mình và cho
họ khả năng theo đuổi học tập suốt đời. Thi sĩ William Butler Yeats từng phát biểu một câu nổi tiếng
rằng “giáo dục không phải là rót cho đầy tri thức mà là thổi bùng ngọn lửa”. Hẳn nhiên, giáo dục cũng phải chuẩn bị cho học viên đóng
góp một cách có ý nghĩa cho xã hội của họ. Hiện tại, tôi đang tham gia vào nỗ
lực thành lập trường Đại học Fulbright Việt Nam (FUV), một trường đại học độc
lập, không vì lợi nhuận. Tôi hy vọng rằng cho dù FUV đi theo hướng đổi mới công
nghệ để cung cấp cơ hội học tập được thiết kế nhằm chuẩn bị cho sinh viên đáp
ứng các nhu cầu của nền kinh tế tri thức thế kỷ 21, FUV vẫn sẽ thể hiện tinh
thần của Phan Châu Trinh.
Thomas
J. Vallely trở lại Việt nam khá sớm, từ những năm 80 của thế kỷ trước, ông từng
hướng dẫn các lãnh đạo cao cấp của Việt Nam nghiên cứu thực địa sự phát triển
của một số nước Đông Nam Á với kỳ vọng Việt Nam sẽ “phát triển theo hướng rồng
bay”. Mục tiêu này của ông có đạt được?
Thomas
Vallely:
Trọng tâm công việc của tôi ở Việt Nam trong 30 năm qua là làm thế nào để Việt
Nam vượt qua được những thách thức này và khai thác hết tiềm năng to lớn của
mình. Một cách công bằng, tôi rất tôn trọng những thành quả của Việt Nam trong
thời kỳ Đổi mới. Tuy nhiên, Việt Nam có thể và còn phải làm nhiều hơn thế nữa.
Cách
đây vài năm, một số đồng nghiệp của tôi ở Trường Fulbright dịch cuốn sách Tại
sao các quốc gia thất bại[2] (**) trong đó tìm hiểu lý
do vì sao một số ít quốc gia có thể trở thành nước phát triển cao trong khi đa
số các nước khác lại thất bại. Các tác giả của cuốn sách này kết luận rằng chất
lượng thể chế ở mỗi nước là yếu tố quyết định. Bởi vì thể chế phản ánh hệ thống
chính trị của mỗi quốc gia, nên đó là một cách khác để nói rằng chính trị
xác định quỹ đạo phát triển của mỗi quốc gia.
Cuốn
Tại sao các quốc gia thất bại lập luận rằng những quốc gia thành công nhất
là những quốc gia phát triển thể chế chính trị dung hợp. Ở mức độ khiêm tốn,
quá trình này có thể được quan sát thấy tại Việt Nam. Theo tôi, việc củng cố
vai trò và uy tín của Quốc hội là một trong những xu hướng đáng khích lệ nhất
gần đây ở Việt Nam. Tuy nhiên, tôi không biết bất kỳ ai ở Việt Nam tin rằng
tiến triển hiện nay đủ nhanh và đúng hướng để tiến tới các thể chế chính trị
thực sự dung hợp.
Trong
khi dường như có sự đồng thuận rộng rãi bề ngoài về những ưu tiên chính sách
quan trọng như sự cần thiết phải cải cách thể chế, cải cách pháp lý và tái cấu
trúc nền kinh tế, tôi không cho rằng những ưu tiên này rốt cuộc đã trở thành
một tầm nhìn chung cho tương lai của xã hội Việt Nam. Xây dựng “dân giàu,
nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” là một mục tiêu đáng hoan nghênh,
nhưng trên thực tế các khẩu hiệu kiểu như thế thực sự hàm ý gì? Một tầm nhìn
chung như vậy chỉ có thể phát khởi thông qua các cuộc tranh luận và thảo luận
cởi mở. Tôi nghĩ rằng chúng ta đã thấy ví dụ về những thảo luận rộng rãi trên
cả nước có thể đưa đến tầm nhìn thống nhất hơn. Chúng ta đã thấy điều đó ở thảo
luận về đổi mới Hiến pháp năm 2013. Chúng ta
đã chứng kiến điều đó qua sự thể hiện tình cảm đặc biệt tiếc thương Đại tướng Võ Nguyên Giáp qua đời. Đến nay, những
thảo luận này vẫn được tiếp tục hàng ngày trên internet. Đáng tiếc là những
cuộc thảo luận này lại diễn ra chủ yếu ở bên ngoài thể chế công. Quốc hội có
thể tạo ra một diễn đàn Việt Nam cần để kiến tạo một tầm nhìn quốc gia thuyết
phục hơn.
Tôi
cho rằng những yếu kém kinh tế là mối đe dọa lớn nhất đối với Việt Nam. Trong
số những người tôi quen, không thấy ai tin rằng Việt Nam đang phát triển hết
tiềm năng vốn có. Nếu không trở lại mức tăng trưởng kinh tế nhanh và toàn diện
hơn thì nhiệm vụ quản trị quốc gia sẽ trở nên ngày càng khó khăn. Việt Nam
thường được khen ngợi về tính “ổn định chính trị”, nhưng nguồn gốc của sự ổn
định này là gì? Tôi cho rằng nó bắt nguồn từ cảm giác lạc quan về tương lai. Kể
từ lần đầu tiên tôi trở lại Việt Nam năm 1985, những người Việt Nam tôi quen
biết phần lớn đều tự tin vào tương lai của họ cũng như tương lai của đất nước.
Họ nhiệt thành tin rằng cuộc sống của con cháu họ sẽ tốt đẹp hơn họ. Liệu người
Việt Nam năm 2015 có còn tin tưởng vào tương lai? Tôi không chắc.
Chúng
ta đều biết rằng khi các nước phát triển, việc duy trì tốc độ tăng trưởng nhanh
để nâng cao mức sống cho đại bộ phận người dân sẽ càng ngày càng khó khăn hơn.
Một nền kinh tế phát triển chia sẻ trên bình diện rộng không chỉ tạo ra sự
thịnh vượng mà còn mang lại nhiều lợi ích vô hình khác cho xã hội. Một nhà kinh
tế ở Trường Đại học Harvard viết
cuốn sách nhan đề “Hệ quả đạo đức của tăng trưởng kinh tế” trong đó lập
luận rằng các xã hội được hưởng thành quả của tăng trưởng kinh tế thường khoan
dung hơn với sự đa dạng, nhiệt thành với dân chủ hơn và tạo ra nhiều cơ hội
thăng tiến xã hội hơn. Ngược lại, kinh tế đình trệ thường dẫn tới xáo trộn xã
hội, suy giảm sự khoan dung và bất ổn dân sự. Bởi vậy, có rất nhiều lý do tại
sao Việt Nam cần phát triển kinh tế tốt hơn.
Nhà
văn Nguyên Ngọc từng chọn cho mình 3 địa điểm trên đất nước khốn khổ của ông để
yêu mến với niềm tự hào và ray rứt khôn nguôi: Tây Nguyên, Hội An và Hà Nội.
Còn Thomas, nơi nào ở Việt Nam mà ông có thể có chút cảm tình? Vì sao như
vậy?
Nguyên
Ngọc:
Hồi kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, tôi có nói: «Hà Nội đẹp đến nỗi nó bị phá thế mà vẫn còn đẹp!». Thế nhưng, sự xuống cấp của Hà Nội
không chỉ có ý nghĩa tự nó. Nó tiêu biểu cho sự xuống cấp văn hóa của đất nước
này. Thanh lịch nghìn năm bị thay thế bằng hai thứ trộn lẫn: vừa nhếch nhác quê
kệch vừa hợm hĩnh diêm dúa lố bịch, nghĩ cho cùng cũng chỉ là một. Nơi là khuôn
mặt từng yêu kiều của đất nước nay đang trưng ra một diện mạo xấu và không ít
lần làm trò cười cho thiên hạ: giật hoa đào, giành suất ăn khuyến mãi, leo tường vào tắm miễn
phí, chặt cây xanh hay như
chuyện xây tháp truyền hình cao nhất thế giới gần đây, v.v...
Những
người yêu Hà Nội đều đau! Tôi nghĩ:
cả nước cần xúm lại mà cứu Hà Nội, vì cả nước. Còn Tây Nguyên, mấy năm trước
đây tôi đã từng báo động: những giới hạn
quan trọng đến mức sinh tử ở đây đã bị vượt qua: phá sạch rừng, đảo lộn dữ dội
cơ cấu dân cư, hủy hoại tất cả các dòng sông lớn, hút cạn nước ngầm, phá vỡ các
làng…, để cuối cùng phá nát văn hóa. Ở nơi vốn là một vùng văn hóa vào loại độc
đáo và đặc sắc nhất nước, nay chỉ còn văn hóa Tây Nguyên dỏm. Hầu như không còn
có thể quay trở lại, và đang thật sự không có đường ra… Vậy mà, chẳng hạn,
người ta vẫn tiếp tục nói dối về chương trình bô-xít tai họa, nghĩa là cuộc tàn
phá suốt 40 năm chưa hề chịu dừng lại.
Nhiều
lần tôi tự hỏi: Vì sao ? Chỉ có thể là tham lam, ngu dốt, và kiêu ngạo, coi thường mọi thứ. Hỏi
xem : Có ai đến Tây Nguyên để học? Học sự hiền minh bất tận của rừng, và
của những dân tộc từng biết cách sống với rừng, nghĩa là với tự nhiên, hàng
nhiều ngàn năm nay. Một bài học có thể cho cả nhân loại và nền văn minh đang
lúng túng của mình ngày nay. Chúng ta đừng ngạo mạn,
xấc xược đối với các dân tộc Tây Nguyên và với văn hóa. Hình như đang có một dòng lũ vô văn hóa đang
muốn cuộn phăng cả đời sống chúng ta. Điều này thật đáng sợ. May thay, còn có một Hội An. Hội An nhỏ thôi,
nhưng trong văn hóa không có khái niệm nhỏ hay lớn.
Tôi
cũng không muốn nói thêm nhiều về Hội An. Chỉ xin có một nhận xét: Hội An luôn
thấy mình có vấn đề, luôn lo lắng, đặc biệt về văn hóa. Bởi vì ở đây người ta
hiểu một chân lý khắc nghiệt: cái đẹp luôn mong manh, từ một người con gái đẹp
cho đến một văn hóa đẹp. Nó luôn bị thách thức từng ngày, và trong từng con
người. Phải thận trọng từng chút, trân trọng từ cái nhỏ nhất. Đến Hội An có thể
nhận ra một trong những điều lạ này, ở từng công việc, từng con người: vừa nhẹ
nhàng, thong dong, thoải mái, vừa cẩn trọng, tinh tế trong từng chút nhỏ; có lẽ
vì vậy mà ở đây cái bình dân với cái tinh hoa có thể hài hòa thật hay…
Còn
một chỗ để ta không hoàn toàn bi quan.
Thomas Vallely: Địa điểm yêu thích của tôi
ở Việt Nam không phải là một thành phố hay tỉnh lị nào mà là một ngôi nhà. Chính xác hơn, đó là
ngôi nhà và phòng tranh của người bạn thân của tôi, họa sĩ Phạm Lực, một hậu
duệ trực tiếp của Nguyễn Du. Bất cứ khi nào tôi tới thăm Phạm Lực, trò chuyện
về tranh của ông, tôi đều được học hỏi thêm về Việt Nam, cả về quá khứ và hiện
tại. Tranh của Phạm Lực thấm đượm di sản văn hóa phong phú của Việt Nam, nhưng
đồng thời cũng là tiếng nói vang vọng về cuộc sống trong những thời kỳ sáng tác
của ông. Ví dụ, một chủ đề quen thuộc trong tranh Phạm Lực những năm chiến
tranh là những mất mát mà người phụ nữ phải gánh chịu. Ngày nay, một trong số
những bức tranh của ông đề cập đến vấn đề môi trường suy thoái, sự câu kết độc
hại của tiền bạc, quyền lực và lòng tham. Sáng tác của ông vừa mang tính cách
đặc trưng Việt Nam nhưng đồng thời cũng rất có tính phổ quát.
Tôi
luôn rời nhà Phạm Lực với cảm giác được tiếp thêm sức lực. Và đó là một lý do
vì sao tôi không hoàn toàn đồng ý với nhiều bạn bè Việt Nam cùng hay trên lứa
khi họ cho rằng văn hóa nghệ thuật của Việt Nam ngày nay thiếu sức sống hay
không đáng được trân trọng như trong quá khứ. Trên thực tế, với tôi, văn hóa
Việt Nam ngày nay sôi động chưa từng thấy. Điều này mới đây lại được khẳng định
khi tôi tham dự lễ trao giải thưởng Phan Châu Trinh 2015, trong đó vinh
danh một số nghệ sĩ tài năng. Lễ trao giải có sự tham dự của nhiều cá nhân ưu
tú, đại diện cho rất nhiều giai tầng của xã hội Việt Nam. Tôi rời buổi lễ với
cảm giác lạc quan về tương lai của Việt Nam.
Xin
cảm ơn Thomas Vallely và nhà văn Nguyên Ngọc đã dành thời gian quý báu để cùng
trao đổi một câu chuyện dài trong thời bình về Việt
Nam một cách thẳng thắn và đầy trách nhiệm. Chúng tôi cũng không
quên cảm ơn TS Vũ Thành Tự Anh, người bắc một nhịp cầu giúp chúng tôi tiếp cận
với ông Thomas Vallely để thực hiện cuộc phỏng vấn này.
MINH
NGUYỄN thực hiện. Ảnh:
VŨ THÀNH TỰ ANH
[1] Năm
1988, NXB Vintage Books - A Division of Random House - New York xuất bản cuốn:
“A BRIGHT SHINING LIE - John Paul Vann and America in Vietnam” của NEIL
SHEEHAN, phóng viên của hãng thông tấn UPI và báo New York Times. Ông là
người chứng kiến cuộc chiến tranh Việt Nam từ giữa năm 1962 - 1972. Từ đó, Neil
Sheehan phát hiện ra John Paul Vann - một con người mà thông qua cuộc đời
- người ta có thể viết về sự dính líu của Mỹ trong cuộc chiến tranh Việt Nam.
John Paul Van đã chết ở Việt Nam năm 1972 trong lúc vẫn tin rằng nước Mỹ sẽ
thắng trong cuộc chiến. John Paul Vann là biểu tượng, là nhân vật của cuốn sách
đoạt giải thưởng Pulitzer và giải thưởng sách quốc gia của Mỹ năm 1988.
Bản dịch của
NXB TP. HCM năm 1990 và tái bản lần thứ hai vào năm 1995, mang tên: “Sự lừa dối
hào nhoáng - John Paul Vann và nước Mỹ ở Việt Nam” do nhóm dịch giả ở Sài Gòn
và nhà báo Lê Minh Đức hiệu đính.
[2] “Vì
sao các quốc gia thất bại” của DARON ACEMOGLU và JAMES A.ROBINSON, Biên dịch:
Nguyễn Thị Kim Chi với sự hợp tác của Hoàng Thạch Quân và Hoàng Ngọc Lan.
Hiệu đính TS.
Vũ Thành Tự Anh - NXB Trẻ - Năm 2013.
Nguồn: http://www.viet-studies.info/MinhHien_NguyenNgoc_Vallely.htm