Vòi bạch tuộc Trung Quốc
vươn đến châu Mỹ la-tinh
Thụy My
Một tàu Trung Quốc neo tại cảng
Santos để chở đậu nành của Brazil, ngày 19/05/2015. REUTERS/Paulo Whitaker
Thời kỳ mà châu Âu và Hoa Kỳ có ảnh
hưởng mạnh mẽ tại Nam Mỹ đã trôi qua, thay vào đó là Trung Quốc. Cơn khát
nguyên liệu đã khiến những chiếc vòi bạch tuộc của Bắc Kinh vươn xa đến châu
Phi nghèo khó nhưng giàu tài nguyên, và nay đến lượt châu Mỹ la-tinh. Khu vực
“sân sau” của Mỹ nay bắt đầu trở thành “vườn nhà” của Trung Quốc.
Chuyến viếng thăm các nước Mỹ
la-tinh của Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường đã kết thúc hôm qua 25/05/2015 tại
Chilê, đã củng cố thêm mối quan hệ kinh tế cho khu vực đang gặp nhiều khó khăn
này. Tuy nhiên cuộc nhân duyên có vẻ không mấy “môn đăng hộ đối”.
Những hợp đồng bạc tỉ
Tại Chilê, quốc gia cuối cùng
trong vòng công du châu Mỹ la-tinh sau Brazil, Colombia và Peru, Thủ tướng
Trung Quốc Lý Khắc Cường đã gặp gỡ nữ Tổng thống Michelle Bachelet, bàn bạc về
hợp tác tài chính. Chilê là nước đầu tiên trong khu vực ký kết hiệp ước tự do mậu
dịch với Trung Quốc năm 2006, và lần này Ngân hàng Trung ương đôi bên loan báo
chuẩn bị sử dụng rộng rãi đồng nhân dân tệ.
Thứ Ba tuần trước, Bắc Kinh đã thỏa
thuận với Brazil một kế hoạch đầu tư lên đến 53 tỉ đô la. Ông Lý Khắc Cường ký
kết với Brasilia 35 hợp đồng kinh tế, trong khuôn khổ một “kế
hoạch hành động chung” đến
năm 2021.
Bắc Kinh, vốn đã đầu tư 3,5 tỉ đô
la vào tập đoàn Petrobras hồi cuối tháng Tư, nhân dịp này đã ký thêm hai hợp đồng
để bơm thêm 7 tỉ đô la cho tập đoàn dầu khí quốc doanh Brazil hiện đang suy sụp
vì xì-căng-đan tham nhũng quy mô khiến khó thể vay mượn trên thị trường. Ngân
hàng ICBC Trung Quốc cũng sẽ rót đến 4 tỉ đô la vào tập đoàn quặng mỏ Vale của
Brazil – đang dẫn đầu thế giới về quặng sắt, nhưng giá mặt hàng này đang xuống
thấp.
Bên cạnh đó, hai nước cũng cụ thể
hóa vụ tập đoàn Embraer của Brazil bán cho công ty Tianjin Airlines đợt đầu 22
chiếc máy bay, toàn bộ hợp đồng 60 chiếc có trị giá ước tính 1,1 tỉ đô la. Là
nước chăn nuôi bò lấy thịt hàng đầu, Brazil được Trung Quốc mở lại thị trường
xuất khẩu đã bị ngưng trệ lâu nay vì lý do dịch tễ.
Ngoài ra Bắc Kinh còn tham gia
vào nhiều dự án cơ sở hạ tầng, từ xa lộ cho đến cảng hàng không và cảng biển.
Trong số đó có đề án đầy tham vọng: lập một “hành lang đường sắt” giữa Đại Tây
Dương và Thái Bình Dương để vận chuyển quặng sắt và đậu nành sang Trung Quốc với
chi phí rẻ nhất. Một “giấc mơ Trung Hoa” có thể tốn kém đến 80 tỉ
đô la.
Làn sóng đầu tư này mang lại sự
phấn chấn cho Brazil. Nền kinh tế thứ bảy thế giới đang chênh vênh trên bờ vực
suy thoái, và năng lực đầu tư đang bị ảnh hưởng bởi chương trình khắc khổ của
chính phủ bà Dilma Rousseff.
Trung Quốc & Mỹ
la-tinh, mối quan hệ bất bình đẳng
Theo tổng kết vào cuối năm 2014 của
trung tâm nghiên cứu Inter-American Dialogue ở Washington và trường đại học
Boston, từ năm 2005 Trung Quốc đã cho các nước hay doanh nghiệp Mỹ la-tinh vay
trên 119 tỉ đô la, riêng trong năm 2014 là 22,1 tỉ đô la. Đứng đầu là Venezuela
(56,3 tỉ), tiếp theo là Brazil (22 tỉ), Achentina (19 tỉ).
Khu vực này có lợi ích gì cho
Trung Quốc? Châu Mỹ la-tinh có nguồn tài nguyên thiên nhiên, nguyên vật liệu gần
như vô tận, và là nơi tiêu thụ hàng tiêu dùng Trung Quốc. Nhưng mối quan hệ là
bất bình đẳng, theo bà Margaret Mayer, giám đốc chương trình Trung Quốc và Mỹ
la-tinh ở trung tâm Inter-American Dialogue.
Thư ký điều hành Ủy ban Kinh tế Mỹ
la-tinh và vùng Caribê (Cepal), bà Alicia Barcena nhấn mạnh: “Chỉ
có năm mặt hàng, đều thuộc lãnh vực thứ cấp như nông nghiệp, năng lượng, hầm mỏ… chiếm 75% xuất khẩu của khu vực sang
Trung Quốc năm 2013. Trong khi đó gần 90% đầu tư Trung Quốc sang châu Mỹ
la-tinh là nhằm khai thác, đặc biệt là quặng mỏ và dầu khí”.
Trước tình hình giá nguyên vật liệu
sụt giảm, tăng trưởng của châu Mỹ la-tinh bỗng khựng lại và sự bất bình đẳng
càng thấy rõ. Về phía Trung Quốc, theo ông Joao Augusto de Castro Neves của cơ
quan tư vấn Eurasia Group, “từ ưu tiên cho nhập nguyên liệu nay đã
chuyển sang xuất khẩu hàng tiêu dùng, và như vậy các dự án hạ tầng là rất cần
thiết”.
Nhân chuyến công du các nước châu
Mỹ la-tinh vào tháng 7/2014, ông Tập Cận Bình đã mô tả quan hệ giữa Trung Quốc
và châu lục này là “một cộng đồng cùng chia sẻ một định mệnh”. Nhưng theo tạp chí Tài chính &
Phát triển, thì có vẻ như Bắc Kinh đã chủ động làm nên định mệnh ấy.
Đầu tư ồ ạt vào Brazil,
nhưng chỉ mua nguyên liệu thô
Báo cáo của Ủy ban Kinh tế châu Mỹ
la-tinh và vùng vịnh Caribê (Cepal) thuộc Liên Hiệp Quốc khẳng định gần 90% đầu
tư của Trung Quốc vào khu vực này từ 2010 đến 2013 là để khai thác tài nguyên.
Một ví dụ cụ thể là trường hợp
Brazil vừa nói ở trên. Thương mại giữa Brasilia và Bắc Kinh từ 3,2 tỉ đô la năm
2001 đã tăng vọt lên 83 tỉ đô la trong năm 2013, tăng gấp 25 lần. Trung Quốc
đói nguyên liệu, còn Brazil dồi dào từ quặng sắt đến dầu hỏa, từ đậu nành, đường
cho đến cà phê.
Nhưng do cơ sở hạ tầng cũ kỹ, việc
vận chuyển hàng hóa chậm chạp và phí bị đội lên. Để mua được nguyên vật liệu
giá rẻ, Trung Quốc đề nghị tài trợ cải thiện hệ thống giao thông. Giải pháp đôi
bên cùng có lợi này dường như quá tốt đẹp, chỉ còn cần bàn bạc cụ thể. Nhưng
báo Le Temps của Thụy Sĩ cho biết, chính ở đây, xung đột lợi ích đã lộ rõ.
Ông Hervé Théry, giám đốc nghiên
cứu của CNRS (Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Quốc gia Pháp) và là giáo sư thỉnh
giảng của trường đại học Sao Paulo tố cáo: “Trung Quốc
tỏ ra hết sức cứng rắn. Họ chỉ muốn nhập khẩu sản phẩm thô, trong khi Brazil
mong xuất khẩu sản phẩm đã qua chế biến”.
Với mặt hàng đậu nành, Bắc Kinh
chỉ muốn mua dạng hạt thô, còn Brasilia hy vọng bán được sản phẩm dạng protein
thực vật. Đúng ra do cơ sở hạ tầng xuống cấp, tốt nhất Brazil chỉ nên xuất các
loại sản phẩm với số lượng ít nhưng có hàm lượng giá trị tăng thêm cao.
Giáo sư Théry nhắc lại: “Người
Trung Quốc đã quen thói chiếm hữu đất ở châu Phi, họ đổ bộ vào với các kỹ sư,
công nhân người Hoa và mang về tối đa các nguyên vật liệu cần thiết. Nhưng người
Brazil nhận ra trong cung cách làm ăn này thái độ kẻ cả của thực dân mới, và nhất
quyết không để bị chèn ép. Mới đây họ đã chứng tỏ điều này qua việc ra luật hạn
chế người nước ngoài sở hữu đất đai, và kiên quyết bảo vệ quan điểm của mình
trên mọi mặt”.
Đất nước châu Mỹ la-tinh quan trọng
này có thế mạnh hơn những quốc gia châu Phi nghèo khổ mà Bắc Kinh tha hồ bóc lột
tài nguyên trong những năm gần đây. Brazil có nhiều cơ hội để thương lượng được
một mô hình hợp tác khác hẳn, chẳng hạn Trung Quốc đầu tư nhưng phải dành một
phần lớn công việc cho các doanh nghiệp địa phương chế biến hàng xuất khẩu.
Venezuela rơi vào vòng xoáy
nợ nần với Trung Quốc
Không phải quốc gia Mỹ la-tinh
nào cũng có được ưu thế khi đàm phán, nhất là khi đang rơi vào khủng hoảng như
Venezuela.
Ngày 19/4, Tổng thống Nicolas
Maduro thông báo Bắc Kinh vừa cho vay thêm 5 tỉ đô la. Tổng cộng từ năm 2008 đến
nay, Venezuela đã nợ Trung Quốc trên 56 tỉ. Sở hữu trữ lượng dầu khí khổng lồ,
Venezuela trả nợ bằng dầu lửa. Và lao vào vòng xoáy nợ nần.
Trước đó vào tháng Giêng, sau
chuyến viếng thăm bất ngờ Bắc Kinh, ông Maduro loan báo Trung Quốc sẽ đầu tư 20
tỉ đô la. Món tiền này là quả bóng oxy cho chính quyền Caracas, đang gặp khó
khăn vì dầu thô – chiếm đến 90% xuất khẩu của đất nước – từ một năm qua đã bị mất
đến trên 50% giá trị.
Mặc cho những lời hứa hẹn của Tổng
thống, các mặt hàng thiết yếu vẫn tiếp tục khan hiếm, dòng người vẫn nối dài
trước các cửa hàng. Sữa, thịt, xà bông thiếu vắng trong các siêu thị do nhà nước
quản lý. Lạm phát đạt mức 68,5% trong năm 2014, tiếp tục phi mã, nhưng Ngân
hàng Trung ương không còn công bố con số chính thức.
Theo IMF, tỉ lệ này có thể lên đến
96,8% trong năm nay. Các nhà kinh tế độc lập cho rằng số liệu chính thức vốn
không tính đến giá cả trên thị trường chợ đen, rất xa so với sự thật. Cũng theo
IMF, năm nay Venezuela sẽ bị thâm hụt 20% ngân sách, dự trữ ngoại hối rơi xuống
dưới mức 20 tỉ đô la.
Còn Trung Quốc túi rủng rỉnh tiền
nhưng rất cần năng lượng, bèn đưa Caracas thành đối tác ưu tiên. Tháng 7/2014,
Tập Cận Bình hoan nghênh việc nâng quan hệ lên tầm “đối tác
chiến lược toàn diện”, còn
ông Maduro cảm động cám ơn “ông anh Trung Quốc”. Một năm trước đó, tập doàn dầu khí
CNPC Trung Quốc loan báo sẽ đầu tư 28 tỉ đô la vào vành đai dầu lửa Orénoque.
Dưới mắt Caracas, Bắc Kinh là một chủ nợ dễ dãi vì không đòi hỏi các điều kiện
rắc rối như nhân quyền. Tổng thống Maduro tiếp tục tự hài lòng với việc lên án
đế quốc Mỹ, và nợ nần đối với Bắc Kinh thì ngày càng chồng chất.
Trung Quốc và chủ nghĩa thực
dân mới
Nhu cầu của Trung Quốc về nhôm, đồng
và kẽm đã tăng gấp đôi từ năm 2000 đến 2007, tiêu thụ chì tăng gấp ba và nickel
gấp bốn lần. Về nông sản, Trung Quốc nhanh chóng trở thành nhà nhập khẩu đậu
nành hàng đầu thế giới.
Nếu tại Brazil, Bắc Kinh đã hất cẳng
Washington trong vai trò đối tác hàng đầu, thì nhìn chung Trung Quốc có thể qua
mặt Liên hiệp Châu Âu để trở thành đối tác thương mại thứ nhì của châu Mỹ
la-tinh.
Một thế giới đa cực không có
nghĩa là một thế giới bình đẳng.
Từ 2009, Trung Quốc là nhà nhập
khẩu hàng đầu các nguyên liệu, nông sản của Brazil, Chilê, Peru, Mehico và
Colombia, và là nhà cung cấp đứng hàng thứ nhì của các nước trên, chủ yếu là
hàng công nghiệp ( hàng dệt may, giấy, xe hơi, hàng điện tử…).
Hiện tượng này cũng tương tự như
đã xảy ra ở châu Phi: hàng xuất khẩu từ châu lục này sang Trung Quốc gồm 70% là
dầu lửa, 15% quặng mỏ; trong khi hàng Trung Quốc bán cho châu Phi đến 90% là
hàng công nghiệp.
Tỉ lệ nguyên vật liệu trong tổng
số các mặt hàng xuất khẩu từ châu Mỹ la-tinh sang Trung Quốc từ 27% vào đầu thập
niên 80 đã lên 40% vào năm 2009. Như vậy trao đổi thương mại tăng lên không phải
là cơ hội để các nước Mỹ la-tinh đa dạng hóa, sáng tạo, thêm vào giá trị gia
tăng cho hàng xuất khẩu của mình. Vị trí nước xuất nguyên liệu thô không cho
phép các quốc gia này hội nhập vào thị trường quốc tế, ảnh hưởng đến chiến lược
phát triển.
Bên cạnh đó là sự lệ thuộc, dễ tổn
thương khi nền kinh tế chỉ dựa vào vài mặt hàng đơn điệu, và việc sản xuất các
sản phẩm này cũng tùy thuộc một số nhân tố độc quyền như các địa chủ, đại
gia…Đây chính là sự xuất hiện trở lại của mô hình thuộc địa. Lao động địa
phương bị bóc lột, còn nguồn lợi thiên nhiên bị khai thác vô tội vạ. Nguyên liệu
được đưa sang quốc gia thực dân để chuyển đổi thành sản phẩm công nghiệp và bán
lại với lợi nhuận tối đa.
Mô hình kinh tế này vừa bất bình
đẳng (giữa đa số bị bóc lột và thiểu số giàu có), hủy hoại môi trường (độc
canh, tăng năng suất bằng thuốc trừ sâu, hầm mỏ gây ô nhiễm, phá rừng…);
Hàng ngàn hecta độc canh đậu
nành, hàng ngàn lít nước trong khai thác quặng mỏ, nông sản biến đổi gien, ô
nhiễm: bấy nhiêu tài nguyên đất và nước mất đi, là bấy nhiêu cơ hội giảm xuống
cho thực phẩm sạch và một xã hội bình đẳng hơn.
Ảnh hưởng không đơn thuần trên
lãnh vực kinh tế mà còn về chính trị. Nguồn lợi từ việc xuất nguyên liệu thô
giúp các chính quyền cánh tả tài trợ cho các chương trình xã hội để lấy lòng
dân chúng. Thế nên rất khó khăn khi đặt lại vấn đề đa dạng hóa sản xuất, tìm
thêm đầu ra. Đây là một nghịch lý: các chính sách chống nghèo đói, tăng thêm dịch
vụ xã hội…được tài trợ bởi phương thức sản xuất khai thác tài nguyên đơn thuần.
Độc canh, xuất thô lại tước đoạt
của người dân phương tiện sản xuất, tái lập bất bình đẳng và lệ thuộc và đặt lại
vấn đề về chủ quyền của các dân tộc. Chính sách xã hội được coi trọng hơn các mục
tiêu vĩ mô của nền kinh tế. Ngoài ra, các chương trình phúc lợi và và những lời
hứa tương lai ngày khó bù đắp nổi cho tài nguyên bị mất đi, ngõ cụt sinh thái
và thảm họa môi trường.
Những tiếng nói phản đối
Trước tình hình đó, có hai lực lượng
đang nổi lên ở châu Mỹ la-tinh. Lực lượng thứ nhất gồm đa số chính phủ cánh tả
và một số phong trào xã hội, không ngừng kêu gọi đưa ra một chiến lược chung
trước Trung Quốc. Lực lượng thứ hai gồm các phong trào khác nhau (nông dân, thổ
dân…) muốn đặt lại vấn đề, với những điều kiện nào thì thương mại với Trung Quốc
mới mang lại lợi ích cho các dân tộc và đất nước Mỹ la-tinh, có sự thăng bằng
giữa tăng trưởng, tiêu thụ và chất lượng cuộc sống?
Nhà tư vấn Castro Neves nêu ra những
trở ngại đã từng chứng kiến tại châu Phi, “nơi người
Trung Quốc luôn cố áp đặt các điều kiện không thể chấp nhận được về lao động và
môi trường”. Tại
châu Mỹ la-tinh, “khi mà sự hiện diện của Trung Quốc ngày
càng nhiều, người ta đã nhận ra một số ác cảm”.
Tại Nicaragua, những người bảo vệ
môi trường và cộng đồng địa phương từ nhiều tháng qua đấu tranh chống dự án
kênh đào xuyên hai đại dương của Hongkong Nicaragua Canal Development (HKND). Ở
miền nam Peru, một công nhân đã thiệt mạng hôm qua trong các vụ đụng độ giữa cảnh
sát và những người biểu tình tố cáo các vụ sa thải tùy tiện tại một mỏ của công
ty Trung Quốc Shougang.
Sân sau của Mỹ đang trở
thành vườn nhà Trung Quốc
Theo một công trình nghiên cứu của
các trường đại học ở Achentina, Peru và Hoa Kỳ, “thương mại
và đầu tư của Trung Quốc tại châu Mỹ la-tinh từ đầu thế kỷ 21 là một nhân tố chủ
yếu của tình trạng môi trường xuống cấp, và là nguồn gây ra xung đột xã hội
đáng kể”.
“Sự trỗi dậy hòa bình của Trung Quốc” ở châu
lục này còn có thể khiến cho một số chính phủ cắt đứt quan hệ với Đài Loan, khiến
đảo quốc này bị cô lập thêm. Trong số 23 quốc gia có quan hệ ngoại giao với Đài
Bắc, phân nửa ở châu Mỹ la-tinh và vùng vịnh Caribê. Bắc Kinh đã gia nhập Ngân
hàng Phát triển Liên Mỹ (BID) và Ngân hàng Phát triển vùng Cari bê (BDC). Tại
khu vực này, có 5 nước công nhận Đài Loan, đầu tư của Trung Quốc tăng gấp năm lần
từ 2003 đến 2012.
Bắc Kinh im lặng trước những xung
đột “nóng”, như cuộc khủng hoảng hiện nay ở Venezuela, cuộc đảo chính ở
Honduras năm 2009, âm mưu đảo chính ở Ecuador năm 2010… Dựa vào cái cớ “không can thiệp vào chuyện nội bộ
của nước khác”, Bắc Kinh
luôn “ngậm miệng ăn tiền”, khác hẳn với các nguyên tắc dân chủ của Washington.
Đáng chú ý là mỗi quốc gia đối tác có thể là thêm một lá phiếu cho Trung Quốc
trước Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc.
Trên lãnh vực quân sự, Peru và
Bolivia là khách hàng của công nghiệp quốc phòng Trung Quốc. Cuba cho phép Bắc
Kinh sử dụng các cơ sở hạ tầng do người Nga xây dựng dở dang tại đây, nhất là
căn cứ quân sự Torrens gần La Habana.
Charles Tang, chủ tịch Phòng
Thương mại Brazil-Trung Quốc khẳng định: “Sân sau của
Hoa Kỳ đang trở thành vườn nhà của Trung Quốc, không chỉ ở Brazil mà còn trên
toàn châu Mỹ la-tinh”.
Tờ La Nación xuất
bản ở Buenos Aires nhận xét: Có thể Tập Cận Bình, quan ngại trước việc Hoa Kỳ
đang thương thảo với Nhật Bản và các nước Đông Nam Á về TPP, muốn gởi đến ông
Barack Obama một thông điệp đại khái như: “Anh đến lảng
vảng tại khu vực ao nhà của tôi, thì tôi trả đũa lại anh tương tự!”. Nói cách khác,
Trung Quốc ồ ạt đổ bộ vào châu Mỹ la-tinh. Không tự bằng lòng với lục địa đen,
những chiếc vòi bạch tuộc quyết vươn sang tận bên kia đại dương, thách thức Chú
Sam.
T. M.