Bauxite Việt Nam

GS TS Nguyễn Sĩ Huyên

(Phó khoa Nội tim mạch-hồi sức cấp cứu, Bệnh viện Helios St. Marienberg, Đức, Phó khoa Y Việt-Đức, ĐH Y khoa Phạm Ngọc Thạch TP.HCM, Chủ tịch Hội Tim mạch Việt-Đức)

Người ta thường nói, đừng thách thức số phận, bạn thách thức thì nó sẽ đến. Nhưng điều đó không có nghĩa là lúc nào cũng mang ý nghĩa tiêu cực. Trong y học ngành tim mạch, để có thể biết được chức năng tim còn tốt hay không, người ta vẫn làm những khám nghiệm “gắng sức” thách thức trái tim phải làm việc hơn bình thường để đánh giá chức năng của nó. Trong mùa đại dịch Corona, ở VN chúng ta vô tình cũng vừa làm một thử nghiệm “gắng sức” (stress test) rộng rãi trong dân chúng, thách thức Corona-Virus trong mùa bầu cử và những ngày nghỉ lễ hội 30-4 và 1-5 vừa qua với nhiều tụ điểm đông người quá mức nhiều nơi trên toàn quốc. Kết quả của “stress test vô tình” này thì còn phải chờ đợi.

Covid-19 bộc phát lên cùng lúc tại nhiều nơi. Thời điểm bộc phát bệnh và lây bệnh lan rộng chết người, tính theo thời gian lây nhiễm, thời kỳ ủ bệnh, phát bệnh và phát triển bệnh nặng thì mốc thời gian cao điểm sẽ là những tuần lễ cuối tháng 6-2021.

Trên nguyên tắc ta có thể tính đến 2 kịch bản:

* Kịch bản 1 (có tính bệnh lý): Vấn đề quan trọng ở đây không phải là con số người bị lây bệnh (test dương tính), mà nên biết rằng 85% của nhóm người bị nhiễm virus Sars-CoV-2 sẽ vượt qua bệnh không cần điều trị chuyên biệt, 10% cần theo dõi, điều trị theo chứng, khoảng 5% sẽ lâm bệnh nặng cần điều trị lâm sàng; trong số đó, khoảng chừng 50%-70% cần điều trị với máy thở nhân tạo. Trong nhóm bệnh nhân này, khoảng một nửa sẽ có khả năng lớn rơi vào tử vong.

Trong điều kiện dịch COVID-19 bộc phát với tử vong tăng cao, thì nguy cơ rất lớn sẽ xảy đến cho Việt Nam là tình trạng y tế sẽ nhanh chóng bị quá tải và con số bệnh nhân rơi vào tử vong sẽ không theo trình tự như trên, tức là trong tình trạng chăm sóc y tế còn trong vòng kiểm soát, không bị quá tải, mà phải tính tới tử vong tăng vọt vì điều trị lâm sàng của các cơ sở y tế đã bị quá tải.

* Kịch bản 2: dịch COVID-19 lan rộng nhưng không có tử vong cao.

Có nghĩa là vào những tuần cuối của tháng 6, tình hình vẫn ổn định, COVID-19 lan rộng trong dân chúng nhưng không có tử vong đáng kể. Một sự cố như vậy sẽ là một chuyện không tưởng ở các nước phương Tây, nhưng ở Việt Nam thì có thể hiểu được. Tại sao?

Để trả lời câu hỏi này, chúng ta cần nhìn lại về tình hình phát triển đại dịch Corona ở phương Tây và tại VN để so sánh. Ta có thể lấy châu Âu làm ví dụ. Hệ thống y tế của châu Âu được xếp vào loại phát triển cao trên thế giới. Thế mà trước đây, chỉ có một vài trường hợp người bệnh COVID-19 trở về châu Âu từ Trung Quốc (TQ) không kiểm soát kịp mà đã đưa đến bộc phát dịch COVID-19 đợt 1 lan rộng nhanh chóng, kết quả là gây tử vong cho hàng trăm ngàn người dân châu Âu. Trong đợt đó, nước Đức đã nhanh chóng có chính sách phòng chống dịch COVID-19 hiệu quả, giữ số tử vong thấp và đã trở thành nước khuôn mẫu cho châu Âu đi đầu trong việc phòng chống dịch COVID-19. Dù vậy, bất cẩn trong việc kiểm soát dịch qua giao thông biên giới và kiểm tra người dân du lịch ở nước ngoài trở về lại Đức trong mùa hạ đã đưa đến làn sóng dịch COVID-19 đợt 2 vào cuối hạ, đầu thu 2020 kèm theo với việc lây nhiễm tăng nhanh ở chủng loại Corona đột biến mới (chủ yếu là B.1.1.7 của Anh, tên mới theo WHO là Alpha – xem [1]), đưa con số tử vong tăng vọt trên nước Đức từ khoảng gần 10.000 trong đợt 1, lên đến hơn 80.000 người trong đợt 2. Mô hình bộc phát và phát triển dịch COVID-19 vừa nhắc đến ở trên rất giống nhau ở những nước phương Tây và ở một ít nước châu Á có thành phần dân số người cao tuổi tương tự như tại châu Âu.

Nhưng ở VN thì sao?

Nếu bạn theo dõi diễn biến của đại dịch COVID-19 ở VN, bạn sẽ có thể nhanh chóng nhận thấy rằng chưa có thời điểm nào ở VN có một đợt bùng phát dịch COVID-19 thực sự với quy mô lớn như bây giờ. Tuy nhiên, tình hình dịch COVID-19 hiện nay tại VN so với sự lây lan của COVID-19 ở các nước châu Âu về số người nhiễm và tỷ lệ tử vong, nhìn trong khuôn khổ toàn cảnh của đại dịch, vẫn còn rất nhẹ và nằm trong vòng kiểm soát được. Dù vậy, đó vẫn là một tình huống nghiêm trọng vì nó có thể phát triển với thời gian theo một hướng hoàn toàn khác. Không ai biết trước cuộc hành trình sẽ đi về đâu. Nhưng điều chắc chắn, đó sẽ là một điều tồi tệ nếu nó đến với kịch bản 1 ở trên.

Trên thực tế, có nhiều hy vọng để thấy rằng kịch bản 1 có khả năng lớn sẽ không xảy ra vì những lý do sau:

1. Cho đến nay, chưa có đợt đại dịch COVID-19 nào gây chết người nghiêm trọng ở VN, ngay cả từ những ngày đầu của đại dịch bùng phát ở Vũ Hán. Trên quan điểm dịch tễ học, đó là một điều không thể tưởng tượng được so với tình hình đã xảy ra ở các nước châu Âu. Tại sao đại dịch COVID-19 lại tạo ra một ngoại lệ cho VN?

2. Các biện pháp ngăn chặn nghiêm ngặt chống lây lan COVID-19 của các cơ quan chức năng VN với việc kiểm soát chặt chẽ biên giới quốc gia, kiểm dịch, cách ly và truy vết nghiêm ngặt đã góp phần đáng kể trong việc ngăn chặn hiệu quả sự lây lan của COVID-19, nhưng chỉ trong khu vực có thể kiểm soát. Bên ngoài các khu vực này, như người nước ngoài nhập cảnh bất hợp pháp vào VN, mà phần lớn là người TQ, thì nguồn lây lan của COVID-19 qua đây không loại bỏ được. Tuy nhiên, tình hình dịch trong thời gian qua vẫn ổn định. Không có trường hợp dịch bộc phát không kiểm soát và không có tử vong đáng chú ý nào do COVID-19.

3. Vào cuối tháng 7, đầu tháng 8 năm 2020, dịch COVID-19 “bùng nổ” ở Hội An / Đà Nẵng vào thời gian có hàng trăm nghìn khách du lịch đến từ mọi nơi, trong đó có nhiều khách trong nước và khách du lịch người nước ngoài. Điều đáng lo ngại ở đây là dịch bộc phát từ cộng đồng không rõ F0, đồng thời với sự phát hiện một số đông người TQ nhập cảnh trái phép vào Đà Nẵng và đặc biệt là sự xuất hiện của chủng virus ở Đà Nẵng được xác định là chủng thứ 6 tại VN, có nguồn gốc từ bên ngoài. Nguồn lây bệnh sau đó đã được xác định đi ra từ 3 bệnh viện tại Đà Nẵng đưa đến lây nhiễm cho một số bệnh nhân bị bệnh nặng đang được điều trị tại đây. Từ thời điểm này, các ca tử vong đầu tiên tại VN liên quan đến COVID-19 đã được ghi nhận. Trên thực tế, những chuyện sơ sót trong kiểm dịch tương tự có lẽ đã xảy ra không ít, nhưng sinh hoạt và đời sống người dân VN nói chung về mặt sức khỏe vẫn tương đối bình an. Dịch đã được kiểm soát trở lại vào đầu tháng 9-2020. Thống kê cho thấy vào thời điểm đợt dịch này có tổng cộng là 35 người chết có liên quan đến COVID-19 ở VN. Cập nhập con số tử vong cho đến ngày hôm nay để so sánh tại VN là 53 và tại Đức là 89.228 người.

4. Những ngày nghỉ lễ và lễ hội lớn vừa qua (30-4 và 1-5) cùng với nhu cầu đi nghỉ ngắn hạn để thư giãn của người dân trong dịp này sau một thời gian bị gò bó bởi dịch bệnh lâu dài, nhu cầu tụ họp của các hội đoàn, tổ chức tôn giáo… đã đưa đến một số lượng đông người tụ họp nhiều nơi trên mọi miền đất nước, cho thấy khả năng lây nhiễm rất đáng lo. Tuy vậy, tình hình COVID-19 hiện nay vẫn còn nằm trong vòng ổn định. Con số bệnh nhân COVID-19 cần điều trị lâm sàng chưa thấy tăng đến mức đáng lo và mức độ tử vong vẫn thấp.

Làm sao lý giải tình hình dịch COVID-19 tại VN hiện nay?

Trong mọi tình hình dịch bệnh hay nói chung trong mọi bệnh lý nhiễm trùng, chúng ta phải biết đó luôn luôn là một cuộc đấu tranh sinh tồn giữa mầm bệnh (vi khuẩn, virus, ký sinh trùng…) và cơ địa của người bệnh (thể trạng, sức đề kháng, hệ miễn dịch…). Trong nhiều trường hợp cơ thể không thể tự nó chống lại được mầm bệnh quá độc hại thì nó phải cần đến hỗ trợ của những dược chất chuyên biệt (ví dụ thuốc kháng sinh…) hoặc vắcxin chủng ngừa như trong trường hợp COVID-19 để khống chế mầm bệnh. Tốt hơn nữa, thì phòng bệnh, không để bị lây nhiễm.

Theo nguyên tắc bệnh lý cơ bản như đã nói, thì ta thấy là đại dịch COVID-19 đã không làm một ngoại lệ cho VN, sức “độc hại” của SARS-CoV-2 (kể cả chủng loại mới Alpha của Anh và Delta của Ấn và đột biến mới của nó cũng đã có mặt ở VN) thì không thay đổi, như vậy, vấn đề còn lại chỉ có thể giải thích chủ yếu qua cơ địa của người VN và những yếu tố hỗ trợ kết hợp đi kèm.

Cơ địa:

1. Cơ bản là VN có một dân số trẻ. Tỷ lệ của người cao tuổi (trên 65), thành phần dân số có nguy cơ cao rơi vào từ vong khi bi nhiễm COVID-19 ở VN chiếm khoảng 7% dân số. Khả năng người trẻ tuổi nhiễm COVID-19 rơi vào tử vong, trong điều kiện chăm sóc y tế không bị quá tải, là rất thấp: 0,002% ở tuổi 10 và 0,01% ở tuổi 25, nhưng tăng dần lên 0,4% ở tuổi 55, 1,4% ở tuổi 65, 4,6% ở tuổi 75, và 15% ở độ tuổi 85 (xem [2]).

2. Các nghiên cứu mới đã chỉ ra rằng những người trước đây đã từng bị nhiễm các Corona virus khác cho thấy họ có khả năng đề kháng tốt chống lại nhiễm trùng mới với COVID-19. Giả định này là một lời giải thích phù hợp cho tình hình hiện tại ở VN (xem [3]).

3. Các bệnh nhiễm ký sinh trùng thường xuyên xảy ra trong quần thể VN cũng tạo cho người bệnh có một sức đề kháng tốt ở đường ruột. Điều này có thể đóng một vai trò quan trọng nhất định trong việc giảm tải lượng virus (SARS-CoV-2) xâm nhập qua đường ruột.

Những yếu tố hỗ trợ đi kèm:

Ở đây cần phân biệt:

1. Yếu tố hỗ trợ của y tế và nhà nước: đóng một vai trò hết sức quan trọng trong việc phòng chống lây nhiễm của dịch bệnh. Ở đây, nhà nước VN và các cơ sở y tế đã có những biện pháp thích nghi và kịp thời trong việc phòng chống lan rộng đại dịch COVID-19. Cần hiểu rằng, sự lan rộng của lây nhiễm cũng là một nguy cơ dễ đưa đến sự đột biến của virus.

2. Sự đồng thuận của người dân trong việc tuân thủ những biện pháp phòng chống COVID-19.

3. Sự hỗ trợ thuận lợi của phong tục, tập quán văn hóa xã hội: những thuận lợi này được xem là sự một bổ sung, tăng hiệu quả cho những biện pháp phòng chống COVID-19. Đó là những sinh hoạt, tập quán, tự nó đã là những giãn cách tiếp xúc xã hội tự nhiên trong đời sống hàng ngày có tính bảo vệ đối với người cao tuổi trong thời dịch COVID-19.

4. Thói quen sáng sớm súc miệng thường hay súc cổ họng cũng có khả năng làm giảm tải lượng virus.

Như thế, chúng ta thấy tiến trình phát triển dịch bệnh COVID-19 ở VN trong thời gian qua, dưới bối cảnh của đại dịch COVID-19 gây tử vong khốc liệt trên thế giới, vẫn được xem là rất ổn định. Kết quả của “thử nghiệm gắng sức thách thức SARS-CoV-2“ như đã trình bày, chúng ta phải đợi qua mốc thời gian đã nói trên, tức là tuần cuối của tháng 6/2021. Với tình hình phát triển dịch bệnh hiện nay, nếu “tính độc hại” của SARS-CoV-2 không thay đổi, có nghĩa là không phát sinh một chủng loại đột biến mới “độc hại” hơn hiện nay, mà khả năng này rất hiếm, thì bấy lâu ta có thể lạc quan là kịch bản 1 sẽ không xảy ra.

Điều này không có nghĩa cho phép ta có một lạc quan quá đáng là sẽ có lại đời sống sinh hoạt xã hội bình thường bất chấp lây nhiễm. Không, chúng ta sẽ sớm có lại đời sống sinh hoạt xã hội bình thường trong điều kiện mọi người phải tuân thủ những nguyên tắc phòng chống COVID-19 nhằm phục hồi sớm nền kinh tế đã chịu nhiều tổn thất:

– Giữ khoảng cách tiếp xúc, đặc biệt là ngay cả đối với người cao tuổi trong gia đình.

– Vệ sinh tay thường xuyên.

– Mang khẩu trang khi ra đường hay đến chỗ đông người, ví dụ khu chợ, siêu thị, địa điểm buôn bán…

– Trong trường hợp nghi ngờ bị nhiễm COVID-19 tốt nhất nên khai báo với cơ quan y tế hay ngại ngùng vì nhiều lí do, thì nên tự cách ly 14 ngày.

– Kiểm dịch nghiêm ngặt khách nhập cảnh vào VN (một chính sách rất hiệu quả trong thời gian qua).

– Cần chủng ngừa sớm cho người cao tuổi thuộc nhóm nguy cơ, những người có bệnh, nhân viên y tế, cơ sở đông người tùy theo yêu cầu y tế…

N.S.H.

__________

Ghi chú:

[1] Tổng thành phần của B.1.315 (beta), P.1. (Gamma) và B.1.617,2 (Delta) là 1,1%, của B.1.1,7 (Alpha) là 94% trong tuần 21/2021. Alpha (Anh), Beta (Nam Phi), Gamma (Ba Tây) và Delta (Ấn) là tên gọi mới của WHO cho những biến thể mới cần lưu tâm (trong ngoặc là tên của các nước đã phát hiện biến thể mới).

[2] G. Meyerowitz-Katz et al., Assessing the age specificity of infection fatality rates for COVID-19: systematic review, meta-analysis, and public policy implications, European Journal of Epidemiology, volume 35, pages1123–1138.

[3] A. Bonifacius et al., Covid-19 Immune Signatures Reveal Stable Antiviral T-Cell Function Despite Declining Humoral Responses. January 2020SSRN Electronic Journal.

GSTS Nguyễn Sĩ Huyên và SV Đại học Phạm Ngọc Thạch đến Đức học y khoa năm cuối tại Braunschweig. BS Huyên ở hàng đầu, bên phải.

Nguồn: FB Nguyễn Phú Yên