Bauxite Việt Nam

Lang Minh - Nghiên cứu viên

Trang tin (newsfeed) của tôi đầu năm 2025 ngập tràn tranh luận và mỉa mai giữa các phe để khẳng định đâu là sự thật trước hiện tượng nhiễu loạn thông tin trên mạng xã hội: kẹo rau củ, tiền từ thiện, chiến tranh Ukraine, thương chiến toàn cầu, thành viên tăng đoàn Minh Tuệ, đời tư sao Hàn Quốc…

Cơn hỗn loạn này không khỏi làm tôi liên hệ tới một chính sách gây chia rẽ trong giới quản trị truyền thông vừa diễn ra cách đây chưa đầy hai tháng: Meta (công ty mẹ của Facebook, Instagram và Threads) tuyên bố đóng cửa chương trình kiểm tra thực kiện (fact-check); thay vào đó là tính năng "ghi chú cộng đồng" – mô hình dựa vào những người dùng mạng xã hội khác để thêm ngữ cảnh hoặc cảnh báo bài đăng mà không nhất thiết dựa trên bằng chứng hay chuyên môn nào.

Chính sách trên cũng chỉ là tiếp bước hai "ông lớn": X (tên trước đó là Twitter) vào năm 2023 và YouTube năm 2024 trong quá trình giới chủ công nghệ từ bỏ trách nhiệm trực tiếp với vai trò đầu lọc nội dung, ngăn chặn phát tán tin giả từ nguồn. Có nhà bình luận phải thốt lên giờ đây mạng xã hội đã thành "miền Tây hoang dã của tin tức".

Đợt rũ bỏ hàng loạt này được cho là xuất phát từ một số nguyên nhân:

Một là, lượng tin giả được xuất bản ra quá lớn và nhanh trong khi khả năng kiểm tra thực kiện (do các tổ chức chuyên nghiệp trực tiếp gắn nhãn tin giả, thuyết minh lý do và đề xuất ngăn chặn) lại chậm hơn rất nhiều lần. Nếu trí thông minh nhân tạo (AI) bị lợi dụng để tự động sản xuất và phát tán tin giả thì cuộc chạy đua không cân sức này còn vô vọng gấp bội.

Hai là, giới chủ công nghệ (cùng những người ủng hộ) nghi ngại độ mức độ trung lập của các tổ chức kiểm tra thực kiện. Khó mà đòi hỏi sự vô tư tuyệt đối, nhất là các sự kiện có tính chính trị (mà không thuần túy đo đếm định lượng), vì vậy họ lập luận rằng các tổ chức này đang xâm phạm vào quyền tự do ngôn luận của quần chúng tự phát trên mạng xã hội.

Ba là, hậu quả của tin giả (đặc biệt qua hai sự kiện Covid và bầu cử tổng thống Mỹ) trầm trọng đến mức không có bất kỳ tổ chức nào muốn trực tiếp "giơ đầu chịu trận" khi có đổ vỡ xảy ra. Các ông chủ mạng xã hội muốn giữ trung lập: Chúng tôi chỉ cung cấp nền tảng, còn việc giao tiếp là của quần chúng và duy trì trật tự thông tin là của nhà nước.

Cả ba lý do trên đều gặp phải phản bác từ giới nghiên cứu truyền thông:

Thứ nhất, đồng ý rằng sức chuyên gia là có hạn (đặc biệt về lượng) nhưng nó có thể khoanh vùng và làm "gờ giảm tốc" làn sóng lan truyền các tin giả có độ tiêu cực lớn. Nó giúp dập tắt, một cách có uy tín, tin giả đặc biệt nguy hại ở giai đoạn đầu (giai đoạn có khả năng tạo thành sóng tin giả); lấy lại lòng tin cho cộng đồng để cộng đồng tự phòng ngừa các tin tương tự.

Thứ hai, bằng nghiên cứu thực nghiệm, các nhà khoa học chỉ ra rằng mức độ trung bình nhận thức tin tức của các tổ chức kiểm tra thực kiện là tương đương với nhận thức của những người không đảng phái. Không thể yêu cầu sự trung lập tuyệt đối, nhưng nâng cao tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp tại các tổ chức này sẽ tạo thành tấm gương – xương sống cho công tác giáo dục về tin tức nói chung cho cả cộng đồng.

Ba là, giới chủ công nghệ trốn tránh trách nhiệm trong khi thu nguồn lợi khổng lồ từ giao tiếp trực tuyến của hàng tỷ tài khoản trên toàn cầu là điều khó chấp nhận được về trách nhiệm xã hội. Họ gần như cắt trợ cấp tài chính hoàn toàn cho các tổ chức kiểm tra thực kiện độc lập, họ không đầu tư cải thiện các AI phát hiện tin giả, họ không phối hợp trực tiếp với chính quyền bản địa để theo sát các tác động tức thời của tin giả. 

Biểu đồ thể hiện sự khác biệt trong việc chia sẻ tin tức chất lượng thấp khi sử dụng hashtag Biden và Trump, theo hai cách đánh giá khác nhau: của người kiểm chứng thực kiện và người có quan điểm chính trị cân bằng.

Quay lại với Việt Nam đầu 2025, chúng ta có thể dễ dàng phán định về sự kiện kẹo thực phẩm bằng "ghi chú cộng đồng" khi một cá nhân tự đi giám định về hàm lượng chất xơ, và chính quyền sẽ sớm vào cuộc bởi các quy định về thực phẩm và quảng cáo thực phẩm đã rất rõ ràng. Nhưng các sự kiện còn lại không dễ dàng có chung cục như vậy.

Câu hỏi đặt ra là cơ chế giải quyết tin giả thế nào khi chúng ta chưa có các tổ chức kiểm tra thực kiện độc lập và uy tín, nền tảng mạng xã hội thì không nhận trách nhiệm trực tiếp và không phải sự kiện nào cũng đúng sai phân minh và nguy hại thiết yếu để nhà nước trực tiếp vào cuộc.

Câu trả lời ngắn và trung hạn chỉ có thể là nâng cao nhận thức và năng lực của cộng đồng về tin tức (news literacy) thông qua hoạt động giáo dục. Thiếu đi nhận thức này, hậu quả sẽ không dừng lại ở những trận cãi vã không cần thiết ta đang thấy, mà làm xói mòn niềm tin lẫn nhau của cộng đồng, suy yếu các tổ chức tin tức chính thống và tăng các nguy cơ bất ổn tiềm tàng khi gặp phải các biến cố lớn.

L.M.

Nguồn: VNExpress.net