Bauxite Việt Nam

Trần Thanh Cảnh

23-5-2025

Vừa nghiền xong hơn 800 trang sách của ông Đại tá Công an, nguyên Trưởng phòng ở Cục A25 [Cục an ninh văn hóa tư tưởng], Bộ công an: NHÂN VĂN GIAI PHẨM, SỰ KIỆN VÀ NHÂN CHỨNG.

Trước hết phải cám ơn anh Thái Kế Toại, đã dày công thu thập tài liệu, tiếp xúc với các nhân chứng vật chứng để làm nên bộ sách có tính chất toàn cảnh về một vụ án văn nghệ đình đám một thời. Một bộ sách tư liệu vô cùng quý báu để lại cho các thế hệ sau này họ biết, cha ông họ có một thời đã sống như thế nào. Một bộ sách lịch sử văn hóa đặc sắc…

Đọc bộ sách này, người ta sẽ hình dung ra toàn cảnh xã hội miền Bắc Việt Nam và không khí văn nghệ những năm mới giải phóng [1954], sau cải cách ruộng đất. Và cùng với các cuộc “long trời lở đất”: cải cách ruộng đất, cải tạo công thương nghiệp, nhân văn giai phẩm đã cùng nhau triệt phá tan tành nền tảng kinh tế xã hội, nền tảng văn hóa đạo đức trên miền Bắc. Tan hoang. Nền tảng đời sống tinh thần, tình người với nhau vốn là căn cốt của người Việt từ xưa, bị triệt phá vùi dập không thương tiếc qua vụ này. Tổn thương tinh thần xã hội không biết đâu mà lường. Tiêu biểu như Nhà văn Nguyên Hồng khi ấy, đã phải nói: “Các anh lúc bình thường đối xử với nhau có vẻ trí thức lắm, nhưng lúc có sự việc xảy ra sự cư xử với nhau không bằng lũ chăn trâu”!

Và ông đã bỏ Hà Nội, về Nhã Nam sinh sống từ độ ấy…

Nhân văn giai phẩm là một phong trào tự phát của văn nghệ sĩ trí thức đòi tự do sáng tác, đòi dân chủ . Bởi nó tự phát vô tổ chức, nên bị chính quyền xóa sổ một cách dễ dàng, nhanh chóng. Kể cả Nguyễn Hữu Đang, người được coi là “thủ lĩnh” phong trào, cũng không có tư tưởng gì đặc sắc, riêng biệt. Ông hầu như chỉ cùng bạn bè mình khởi xướng một cuộc chơi…

Một cuộc chơi, để rồi bản thân lĩnh án 15 năm tù, thêm vài năm cấm cố!

Người chịu số phận bi thảm không kém Hữu Đang là nữ nhà văn Thụy An: cũng chịu án tù 15 năm. Và đã chết trong chùa [1987] khi ra tù, quy y mà chưa kịp hưởng không khí đổi mới, sửa sai cho “Nhân văn Giai phẩm”!

Những nhà văn, nhà thơ tích cực tham gia “Nhân văn Giai phẩm” nhất có thể kể là Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm, Phùng Quán, Tử Phác, Văn Cao, Đặng Đình Hưng…

Nhưng cũng những nhà văn nhà thơ là người “đánh Nhân văn Giai phẩm” ác liệt, ngoa ngoắt, cay nghiệt nhất là Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Huy Cận, Hoài Thanh, Nguyễn Khải, Hoàng Trung Thông…

Và đặc biệt, là vai trò dẫn đầu tấn công truy bức nhóm “Nhân văn Giai phẩm” của Tố Hữu- chủ soái thi ca cách mạng khi đó!

Đa số các nhà văn nhà thơ trong “Nhân văn Giai phẩm” đã nhanh chóng “quy hàng” trước sức ép của cả bộ máy chuyên chính khổng lồ! Họ đã quy hàng theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng! Biết làm sao được, khi các nhà thơ vốn có tâm hồn mong manh, dễ vỡ…

Nhưng các trí thức tiêu biểu tham gia phong trào này như Trương Tửu, Đào Duy Anh, Nguyễn Mạnh Tường, Trần Đức Thảo… thì không. Dù họ cũng bị truy bức kiểm thảo sát ván: huy động đến cả sinh viên ra giảng đường mạ lị, sỉ nhục thầy mình! Nhưng dù thế nào, họ vẫn giữ được nhân cách kẻ sĩ! Thật đáng khâm phục…

Đọc và suy ngẫm thì thấy, cái vụ “Nhân văn Giai phẩm” bị Tố Hữu bé xé ra to, chỉ vì các ông trong nhóm đồng loạt chê thơ của Tố Hữu, nhất là tập “Việt Bắc” – tập thơ được giải. Thậm chí ông Hoàng Cầm còn cho rằng, đó không gọi là thơ, dạng ca dao hò vè vớ vẩn! Bởi chỗ nào hay thì là cóp lại của Nguyễn Du, Nguyễn Gia Thiều! Còn lại vớ vẩn hết…

Tố Hữu cay nhóm này! Cay nhất là Hoàng Cầm! Cay cú đến nỗi, tới những năm 80 thế kỷ 20, lúc “Nhân văn Giai phẩm” đã qua khá lâu rồi, Tố Hữu vẫn chủ trương bắt giam Hoàng Cầm cùng Hoàng Hưng trong vụ tập thơ “Về Kinh Bắc”! Khốn nạn ở chỗ, ông Trần Thiếu Bảo, một nhân vật đình đám trong vụ “Nhân văn Giai phẩm”, còn bị ép phải chỉ điểm để bắt nhà thơ Hoàng Hưng!

Sự thật là sau 1954 miền Bắc nước ta đã phải trải qua những cơn “bão tố xã hội” khủng khiếp. Cái vụ “Nhân văn Giai phẩm” so với “Cải cách ruộng đất” và “Cải tạo công thương nghiệp” chỉ là cơn gió qua loa so với siêu bão!

Nhưng hậu quả bi thảm của “Nhân văn Giai phẩm” với nền văn học nước nhà cho đến nay vẫn còn nguyên: câu chuyện tự do sáng tác, in ấn xuất bản, tự do báo chí ngôn luận vẫn còn xa vời!

PS1: đọc sách xong chợt nghĩ: nước ta không có văn nhân thi nhân lớn có lẽ do tính cách của người viết không đủ lớn. Phải lớn đến mức cực đoan, sẵn sàng chết vì lý tưởng. Chứ công quyền họ dọa mấy câu đã són đái, nhận cả những “tội” tưởng tượng ra, thì…khó!

PS2: cuốn sách có giá trị tư liệu cực lớn. Nó đúng là thể “non fiction” – phi hư cấu. Dĩ nhiên chẳng nhà xuất bản trong nước nào đủ dũng cảm để in cuốn này! [Nên tôi không bao giờ đọc những cuốn ở dạng “phi hư cấu” mà các Nhà xuất bản trong nước in: không đủ tầm!]. Nhưng dù sao, tên tuổi các văn nhân thi sĩ, trí thức… tham gia và chống lại “Nhân văn Giai phẩm” đã được ghi lại minh bạch, đầy đủ, rõ ràng: hết cãi!

PS3: đọc cuốn này, lại thấy nhớ Huy Đức da diết! Bộ sách “Bên thắng cuộc” của ông ấy đã bao quát cả một thời khốn khó của đất nước! Nền văn học Việt Nam rất cần những bộ sách như vậy! Nên dù bộ sách “Nhân văn Giai phẩm” của ông Thái Kế Toại còn cần phải biên tập lại, sửa lỗi cho lần in sau, nhưng có thể khẳng định đây là bộ sách rất quý. Rất đáng trân trọng và biết ơn ông [một lần nữa]!

T.T.C.

Nguồn: FB Canh TranThanh