Bauxite Việt Nam

Nguyễn Quang A

Phần 1

Phần 2

Phần 3: GDP BẨN VÀ MỤC TIÊU LÀ PHÁT TRIỂN CHỨ KHÔNG PHẢI TĂNG TRƯỞNG GDP 

Chúng ta sẽ nói về tăng trưởng GDP bẩn để thấy tăng trưởng GDP không phải, mà phát triển mới là mục tiêu chính của chúng ta. Và phát triển chính là tự do.

1. Tăng trưởng GDP bẩn

Trước khi nói về tăng trưởng bẩn, hãy nhắc lại GDP là gì?

GDP (Gross-Domestic-Product – Tổng Sản phẩm Nội địa) là tổng giá trị thị trường của tất cả các hàng hóa và dịch vụ cuối cùng được sản xuất ra trong một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định (ví dụ, một năm).  Đây là một chỉ số tối quan trọng nhưng cũng gây nhiều tranh cãi. GDP có thể được tính theo ba cách (về nguyên tắc cho cùng một kết quả), cách sau đây sẽ phù hợp cho phân tích của chúng ta:

GDP (Y) là tổng của tiêu dùng (C), đầu tư (I), chi tiêu chính phủ (G) và cán cân thương mại (xuất khẩu ròng, X - M).

Y = C + I + G + (X - M)

Như thế nếu ta uống 1 lon bia (hay tiêu thụ bất cứ hàng hóa hay dịch vụ cuối cùng nào) ta làm tăng C và GDP; nếu ta xây nhà, nhà máy hay mua nhà mới, ta làm tăng I và GDP (C và I là của các cá [pháp] nhân và hộ gia đình); chi tiêu chính phủ (chính quyền chi cho công chức, quân đội, công an, giáo dục, y tế, đường sá,…) đóng góp cho G trong GDP (trừ các khoản chuyển giao, ví dụ trợ cấp cho người yếu thế); xuất khẩu-nhập khẩu đóng góp cho GDP qua (X-M), tức là xuất khẩu ròng dương tăng còn âm làm giảm GDP. Cũng nên lưu ý rằng GDP của một nước không quan tâm đến quốc tịch của người (hay công ty) chi tiêu hay đầu tư miễn là việc đó xảy ra tại nước đó trong thời gian đó. Và nên phân biệt GDP danh nghĩa tính bằng tiền lúc đó, hay GDP thực tế (có tính đến lạm phát khi so sánh theo thời gian của một nước hoặc giữa các nước và thường đươc tính theo chẳng hạn USD của năm cố định nào đó) hay GDP theo sức mua (PPP) khi so sánh giữa các nước với nhau. 

Tăng trưởng GDP bẩn là từ do anh Trần Đức Nguyên, cựu trưởng ban nghiên cứu của thủ tướng Phan Văn Khải, đặt ra trong một semiar của Viện IDS, và nó là một trong nhiều nguyên nhân khiến người ta tìm mọi cách cản trở IDS, dẫn đến việc Viện tuyên bố ngừng hạt động. 

Vậy GDP bẩn là gì? 

Từ “bẩn” ở đây có mức độ: từ rất bẩn, bẩn, đến dơ, đến “không sạch”. Doanh nghiệp chi tiêu hay đầu tư gây hủy hoại môi trường làm tăng phần rất bẩn của GDP. Chính quyền chi tiêu cho làm vỉa hè hay đường vừa xong lại đào lên [7] để sửa lại, xây cầu bị gãy và chi phí cho dọn dẹp và xây lại cầu làm tăng G và GDP bẩn hay dơ hoặc không sạch, v.v. và v.v. [1] là “chuyện thường ngày ở huyện”. 

Một trong những lãng phí lớn là do quy hoạch tồi, phần lớn do kém hiểu biết, nóng vội và vài chục năm sau tạo ra những việc gây ra GDP không sạch, thậm chí bẩn, và loại này có vô vàn thí dụ: đường Nguyễn Tuân (được đặt tên 1995 ở Hà Nội) dài khoảng 700 m được xây dựng chỉ vài chục năm trước rồi 2018 chính quyền có quyết định mở rộng với kinh phí khoảng 400 tỷ đồng (571 triệu/mét), việc giải phóng mặt bằng đã gây ra nhiều bức xúc xã hội, dự kiến việc cải tạo hoàn tất cải tạo trong tháng 9-2025 và rồi phải lùi tới sang năm [2], đóng góp cho G (cỡ 400 tỷ) trong GDP (mà một phần là “không sạch,” dơ hay bẩn); nếu giả như người ta có quy hoạch tử tế vài chục năm trước thì lẽ ra không phát sinh phần GDP không sạch ấy, chưa kể lãng phí do ùn tắc gây ra trong thời gian dài. Có thể kể ra muôn vàn ví dụ tương tự khắp cả nước chứ không chỉ ở Hà Nội: từ quy hoạch kém như lấp hồ xây nhà, hoặc xây các khu đô thị ở vùng thấp tạo thành các lớp con đê “nhân tạo” cản đường thoát nước tự nhiên khiến vùng đô thị cao hơn “ngập lụt” khiến dân “phải đi thuyền trong phố” mỗi khi có mưa và dẫn đến chi phí C để sửa chữa xe của người dân và chi phí  G để chống lũ, bơm nước mưa... làm tăng GDP “dơ do quy hoạch tồi” mà dự án quốc gia sân bay Long Thành có lẽ cũng có thể coi như vậy, vì ngay từ đầu các chuyên gia đã cảnh báo đừng nóng vội, hấp tấp từ 10 năm trước (T.S. Nguyễn Thiện Tống cho rằng “vội xây dựng sân bay Long Thành là có tội với đất nước”), và bây giờ sắp hoàn thành thì nảy sinh những vấn đề kết nối: chuyên gia cho rằng Long Thành và Tân Sơn nhất nên hoạt động như cả sân bay quốc tế và nội địa, còn thủ tướng thúc xây đường sắt trên cao hay metro nối hai sân bay với ý Tân Sơn Nhất như sân bay nội địa và Long Thành như sân bay quốc tế; vấn đề này cũng phải được bàn cãi cho ra nhẽ chứ không thể nóng vội hoặc dùng mệnh lệnh [3] [4].

Các ví dụ này cho thấy nếu vì thành tích ngắn hạn để “chào mừng,” để “cúng cụ”, hay để tỏ vẻ có thành tích nhằm giữ ghế… thì những quyết định như vậy của  lãnh đạo có thể tạo ra GDP “không sạch” cho các thế hệ sau. Đó là chưa kể tăng G có thể dẫn đến tham nhũng vì chi tiêu công (mua sắm công) thường đi với tham nhũng. 

Từ công thức GDP=C+I+G+X-M có thể thấy chính phủ có thể can thiệp (qua chi tiêu G) để đạt mục tiêu tăng trưởng GDP, và muốn chi thì có thể phải tăng vay nợ làm tăng nợ chính phủ. Việc hối thúc nới lỏng tín dụng [5], bơm tiền vào nền kinh tế [6] cũng góp phần làm tăng GDP, nhưng cũng làm tăng lạm phát nếu cung tiền tăng nhanh, và lạm phát là một loại thuế trá hình đánh nặng nhất lên những người nghèo! Loại tăng trưởng đó không phải là theo hướng phát triển bền vững. 

Có thể thấy cố tăng trưởng GDP có thể là tốt nhưng cũng có thể gây ra các hậu quả khôn lường. Cho nên phải rất cẩn trọng trong chi tiêu G của chính quyền, cần lắng nghe ý kiến của nhân dân, của các chuyên gia chứ không được nóng vội, hấp tấp, dùng mệnh lệnh trong những quyết định như vậy.

2. Tăng trưởng không đồng nghĩa với phát triển

Tăng trưởng GDP là chỉ số rất quan trọng và tương quan chặt chẽ với sự phát triển kinh tế, nhưng hai thứ là khác nhau và không nên đánh đồng chúng! Nói chi đến lẫn lộn với phát triển nói chung. Tăng trưởng chỉ chú trọng đến khía cạnh vật chất có thể đo lường được, còn phát triển rộng hơn rất nhiều (không chỉ về kinh tế mà cả văn hóa, xã hội); và không chỉ mang tính định lượng mà cả đến chất lượng, đến nhân phẩm, bình đẳng, đến sự trao quyền cho nhân dân, đến sự phát triển con người về mọi mặt không chỉ về kinh tế, đến các quyền tự do của người dân để theo đuổi các giá trị (vốn có thể rất khác nhau) của họ. 

3. Tự do mới là mục tiêu tối thượng

Amartya Sen, nhà tư tưởng, nhà kinh tế học được giải Nobel kinh tế 1998, có hẳn một cuốn sách về “phát triển là quyền tự do”  (NXB Thống kê 2002) và cuốn Tự do đang lên của Christian Welzel (2013) cũng theo cách tiếp năng lực đến hiện đại hóa. Theo các tác giả này thì tự do vừa là mục đích vừa là động lực của sự phát triển con người và điều này được công nhận rộng rãi. 

Và đó cũng là một trong những mục tiêu cao quý được chính Hồ Chí Minh, nhà sáng lập và lãnh tụ của ĐCSVN, nêu ra nêu ngay trong tiêu ngữ của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa từ 1945 là “Độc lập-Tự do-Hạnh phúc”.

Rồi người ta đã vội vã, hấp thấp đổi tên nước (quốc hiệu) thành “Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam” năm 1976, mười ba năm trước khi hệ thống xã hội chủ nghĩa tan rã, với nhiều chính sách sai lầm mở ra một thập niên khó khăn, lao đao cho đất nước trước đổi mới mà bài trước đã đề cập. 

Tôi đã có hai bài bàn về độc lập (bài cập nhật hoặc bản gốc ở đây) [8] với sự nhấn mạnh rằng khái niệm độc lập là phi-thực tế và độc lập không phải là giá trị cao quý nhất và một bài về  không có gì quý hơn tự do, cũng như có nhiều bài và clip giới thiệu về Tự do. 

Phát triển, tự do là mục tiêu chính, không phải tăng trưởng GDP! Cần nhắm tới các mục tiêu tối thượng đó, chứ không chỉ cố hết sức đạt mục tiêu tăng trưởng GDP mang tính công cụ.

Trong tư duy phát triển đất nước, Hà Nội cũng không vội được đâu! Hãy theo đuổi mục tiêu cao quý nhất, chứ đừng vội vã hấp tấp chỉ theo đuổi mục tiêu công cụ (dù cũng rất quan trọng) của sự tăng trưởng GDP. Mục tiêu đó là các quyền tự do, nhân phẩm của và công lý cho tất cả mọi người Việt Nam không trừ một ai (chỉ nêu vài người như Phạm Đoan Trang, gia đình Cấn Thị Thêu, ông Thái Khắc Thành nuôi gà lôi hay thầy hiệu trưởng Trần Văn Tâm…). 

Và điều dễ nhất trong quá trình tiến tới kỷ niệm 100 năm nền Dân chủ Cộng hòa là lấy lại tên nước “Việt Nam Dân chủ Cộng hòa” và cập nhật tiêu ngữ thành “Chủ quyền-Tự do-Hạnh phúc” cũng như làm lễ hỏa táng Hồ Chí Minh theo đúng di chúc của ông. Các bước này dù chưa phải thực chất nhưng có tính biểu tượng trong việc thực hiện tiêu ngữ chủ quyền-tự do-hạnh phúc trong thực tế. Quan trọng nhất và thực chất nhất là người dân chủ động thực thi các quyền tự do của mình và chính quyền phải có các luật đảm bảo các quyền đó và có các biện pháp hữu hiệu trừng trị những kẻ và các tổ chức ngăn cản người dân thực thi các quyền tự do của mình chứ không phải ngược lại. 

Ghi chú 

[1] https://cand.com.vn/Phong-su-Tieu-diem/Ha-Noi-mua-dao-boi-via-he-long-duong-i548144/

[2] https://laodong.vn/xa-hoi/du-an-mo-rong-duong-trung-tam-ha-noi-len-21m-lui-han-hoan-thanh-vao-2026-1557225.ldo

[3a] https://vnexpress.net/ts-nguyen-thien-tong-voi-xay-san-bay-long-thanh-la-gay-toi-voi-dat-nuoc-3160587.html

[3b] https://vnexpress.net/chuyen-gia-nen-khai-thac-bay-quoc-te-lan-noi-dia-o-tan-son-nhat-va-long-thanh-4929472.html

[4] https://thanhnien.vn/thu-tuong-yeu-cau-som-ket-noi-san-bay-long-thanh-voi-tan-son-nhat-185250802152824149.htm

[5] https://baochinhphu.vn/thu-tuong-yeu-cau-nhnn-khan-truong-thi-diem-bo-room-tin-dung-102250807092619905.htm

[6] https://cafef.vn/cung-tien-tang-hon-13-trieu-ty-dong-tu-dau-nam-thong-doc-nguyen-thi-hong-chi-ra-nguyen-nhan-cung-tien-tang-manh-18825081811103396.chn

[7] https://tuoitre.vn/via-he-vua-xong-lai-dao-len-dat-ong-nuoc-mat-duong-nhu-buc-tranh-ve-boi-nhieu-hoa-si-20241108174115251.htm

[8] Bàn về khái niệm độc lập (xem: https://tiasang.com.vn/dien-dan/doc-lap-mot-khai-niem-hep-222/); bài cập nhật (xem: https://luatkhoa.com/2024/09/ban-ve-tu-doc-lap-chung-ta-phu-thuoc-lan-nhau/); nguyên bản (xem: https://tapchidantri.org/ban-ve-doc-lap/); có thể thấy Tôn Dật Tiên chịu ảnh hưởng của cách mạng Mỹ và tư tưởng phương Tây khi hình thành chủ nghĩa tam dân của ông (Dân tộc độc lập-Dân quyền tự do- Dân sinh hạnh phúc) và dân tộc độc lập là khái niệm hình thành ở Mỹ trong cuộc đấu tranh chống lại mẫu quốc: bản thân những người Mỹ và cả Tôn Dật Tiên chưa hiểu thật rõ khái niệm độc lập của một cộng đồng “tưởng tượng” là dân tộc và những người theo thuyết tam dân của ông cũng vậy. Cũng chẳng trách được họ vì mãi sau này tác phẩm "Những Cộng đồng Tưởng tượng" của Benedict Anderson (1983) (Bản tiếng Việt NXB Đại học Sư phạm Hà Nội 2019) mới giúp chúng ta hiểu rõ hơn.

N.Q.A.

Tác giả gửi BVN