Bauxite Việt Nam

Nguyễn Thiện Tống

Phần 1: Hệ thống giáo dục đại học

Tái cơ cấu tổ chức các trường đại học và viện nghiên cứu theo mô hình Viện Đại học đa lĩnh vực loại nghiên cứu tinh hoa ở đỉnh kim tự tháp giáo dục đại học với quyền tự trị đại học hoàn toàn.

Trái ngược với thành tựu đáng kể trong việc tăng trưởng kinh tế trong thời gian qua, việc gia tăng nguồn nhân lực và chất lượng của hệ thống giáo dục đại học vẫn còn hạn chế. Đó là khủng hoảng kép về số lượng thiếu và chất lượng thấp của giáo dục đại học nước ta mà đã kéo dài trong 30 năm qua và có nguyên nhân ở việc tổ chức quản lý hệ thống giáo dục đại học và nghiên cứu khoa học. 

1.1. Ba nhược điểm về tổ chức quản lý của hệ thống giáo dục đại học và nghiên cứu khoa học

Nhược điểm lớn nhất là sự phân tán trách nhiệm quản lý cho nhiều bộ, nhiều tỉnh thành và cơ quan chủ quản. Việc chia cắt các nhiệm vụ quản lý nhà nước về giáo dục đại học và nghiên cứu khoa học giữa các bộ ngành, tỉnh thành khác nhau đã làm cho việc quản lý chồng chéo, phân tán, thiếu thống nhất. Việc tách rời quản lý nhà nước về chuyên môn với quản lý nhân sự, tài chính đã làm giảm tính thống nhất trong chỉ đạo, điều hành đối với toàn bộ hệ thống giáo dục đại học và nghiên cứu khoa học làm cho bộ máy quản lý giáo dục trở nên cồng kềnh, nặng nề, kém hiệu quả.

Nhược điểm lớn thứ hai là sự tách rời giữa các trường đại học và các viện nghiên cứu khoa học. Sự tách rời này làm cho người làm khoa học ít tham gia giảng dạy và giảng viên đại học bị hạn chế tham gia nghiên cứu khoa học, sinh viên cũng ít được tiếp cận những nhà khoa học giỏi. Các trường đại học cũng không nhận được nhiều kinh phí nghiên cứu khoa học. Chính sự tách rời này làm cho trường đại học chưa thực sự là trung tâm chất lượng về đào tạo và nghiên cứu khoa học.

Nhược điểm lớn thứ ba là sự phân tán của nhiều trường đại học chuyên ngành, nhiều học viện, nhiều viện nghiên cứu riêng rẽ, và có quá nhiều chương trình đào tạo chuyên ngành hết sức hẹp. Chính việc tổ chức quản lý các trường đại học có mục tiêu đào tạo nặng về kiến thức cụ thể theo những chuyên ngành rất hẹp mà người sinh viên không được trang bị một nền tảng vững chắc về giáo dục căn bản và tổng quát, về giáo dục khai phóng cần thiết cho việc tự học tập suốt đời và khả năng sáng tạo đáp ứng cao với môi trường làm việc thay đổi không ngừng trong tương lai. 

1.2. Sự bùng nổ và sự phân hóa đa dạng các đại học với những mục tiêu khác nhau 

Giáo dục đại học trên thế giới đã và đang trải qua một quá trình phân hóa hàng ngang để đáp ứng nhu cầu gia tăng về mặt số lượng sinh viên với sự hiện hữu bên cạnh các đại học công lập là các đại học tư thục, các đại học bán công, các đại học vì lợi nhuận, các đại học không vì lợi nhuận. 

Giáo dục đại học còn có sự phân hóa hàng dọc để đáp ứng nhu cầu khác nhau về các loại năng lực khác nhau của giáo dục đại học. 

Ở phần đỉnh kim tự tháp giáo dục đại học là các viện đại học đa lĩnh vực loại nghiên cứu tinh hoa mà khuynh hướng chung là đại học công lập với sứ mạng dẫn đầu hoạt động nghiên cứu ở mọi lĩnh vực và đào tạo tài năng chất lượng cao từ bậc đại học đến tiến sĩ. Ở đây số lượng sinh viên đào tạo trên đại học bằng hay nhiều hơn số sinh viên đại học. 

Ở vị trí trung tâm của hệ thống giáo dục đại học là các viện đại học đa lĩnh vực loại giảng dạy đại chúng có nhiệm vụ tập trung vào việc đào tạo và cung cấp cho xã hội những người có trình độ bậc đại học đến thạc sĩ với số lượng lớn và có kỹ năng đáp ứng nhu cầu khu vực và địa phương. Ở đây số lượng sinh viên bậc đại học lại rất nhiều so với số sinh viên sau đại học. Các viện đại học đa lĩnh vực loại giảng dạy đại chúng này thường được phân bố theo điều kiện địa lý và dân số để phần lớn sinh viên có thể theo học mà không phải đi xa nhà. 

Các trường đại học chuyên ngành như kỹ thuật, y dược, sư phạm, quản trị kinh doanh… cũng là các đại học giảng dạy nhưng có mục tiêu đào tạo những nhà chuyên môn theo những chương trình đào tạo tương đối hẹp, nặng về chuyên ngành và nhẹ về giáo dục căn bản và về giáo dục khai phóng hơn là những chương trình tương tự trong các viện đại học đa lĩnh vực. 

Ở phần đáy của kim tự tháp giáo dục đại học là các trường cao đẳng cộng đồng và các trường cao đẳng chuyên nghiệp. Các trường cao đẳng cộng đồng có mục tiêu đào tạo đại chúng tương tự các viện đại học đa lĩnh vực loại giảng dạy ở địa phương nhưng với trình độ tương đối thấp hơn và sinh viên giỏi có thể được học liên thông lên trường đại học loại giảng dạy. Các trường cao đẳng chuyên nghiệp cũng có mục tiêu đào tạo chuyên sâu như các trường đại học chuyên ngành nhưng với trình độ thấp hơn. Các trường này chú trọng kỹ năng thực hành cần thiết cho những công việc cụ thể trong các lĩnh vực như sửa chữa cơ khí, sửa chữa điện và điện tử, tin học, xây dựng, chế tạo cơ khí, kế toán, điều dưỡng… Các trường cao đẳng cộng đồng và trường cao đẳng chuyên nghiệp thường có thêm chương trình trung học chuyên nghiệp với thời gian ngắn hơn nhằm mục đích dạy nghề hậu trung học. 

1.3. Nhu cầu phát triển viện đại học đa lĩnh vực loại nghiên cứu tinh hoa và loại giảng dạy đại chúng

Hiện nay nước ta cần xây dựng các viện đại học đa lĩnh vực loại nghiên cứu tinh hoa, trong đó gồm có các viện nghiên cứu khoa học, mà phần lớn sinh viên là trên đại học để nâng cao chất lượng giáo dục đại học và nghiên cứu khoa học. Mặt khác, nước ta cần phát triển các trường cao đẳng cộng đồng và cao đẳng chuyên nghiệp ở các tỉnh thành để đáp ứng nhu cầu gia tăng sinh viên đại chúng mà không làm giảm chất lượng của sinh viên các viện đại học tinh hoa. 

Nước ta thiếu các các viện đại học đa lĩnh vực loại giảng dạy đại chúng mà có phần lớn là các trường đại học chuyên ngành riêng lẻ như sư phạm, y dược, khoa học, nông lâm, kỹ thuật, kinh tế, kiến trúc… Đây là các trường đại học chuyên ngành riêng lẻ nên không phát huy tác dụng trong việc đào tạo bằng đôi và nghiên cứu khoa học vùng giao giữa các lĩnh vực chuyên ngành. 

Năm 1992, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng lúc đó cũng đã có quyết định “tổ chức lại mạng lưới các cơ quan nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ trên nguyên tắc gắn nghiên cứu khoa học với đào tạo, coi các trường đại học và các cơ quan khoa học và công nghệ là một thể thống nhất…”.

Tuy nhiên quá trình cải tổ này đã rất chậm và nay vẫn chưa hoàn tất, thậm chí còn bị đảo ngược. Chẳng hạn các viện nghiên cứu vẫn ở ngoài các trường đại học. Chẳng hạn như việc tách trường Sư phạm ra khỏi Đại học Quốc gia, tách trường Y dược ra khỏi trường Đại học Cần Thơ… 

Luật Giáo dục Đại học và Nghiên cứu Khoa học cần đặt nền tảng để xóa bỏ cơ chế cơ quan chủ quản của các trường đại học chuyên ngành và các viện nghiên cứu khoa học, thúc đẩy việc tái cơ cấu tổ chức để sáp nhập các trường đại học chuyên ngành và các viện nghiên cứu riêng lẻ thành các viện đại học đa lĩnh vực loại nghiên cứu tinh hoa để khai thác tính hiệu quả kinh tế về qui mô và về đa lĩnh vực, bằng biện pháp cấp kinh phí nhiều hơn và giao quyền tự chủ hoàn toàn cho các viện đại học đa lĩnh vực loại nghiên cứu này.

1.4. Tự trị đại học (University Autonomy) phải được ủy thác cho Hội đồng Viện Đại học (University Council)

Quyền tự trị đại học công nhận rằng với số nhân sự chuyên gia có uy tín và truyền thống mà Viện Đại học đa lĩnh vực có được thì chính viện đại học có năng lực nhất trong việc quyết định làm điều gì và làm như thế nào. 

Tự trị đại học phải được quy định trong Luật Giáo dục Đại học và phải được ủy thác cho giới hữu trách của Viện Đại học đa lĩnh vực, đó là Hội đồng Viện Đại học. Mỗi Viện Đại học phải có một điều lệ của mình theo qui định của Luật Giáo dục Đại học. 

Các thành viên Hội đồng Viện Đại học có nhiệm kỳ khác nhau và có hai loại: một số được bổ nhiệm từ bên ngoài và một số được bầu cử từ bên trong Viện Đại học. Số bổ nhiệm từ bên ngoài có thể là Đại biểu Quốc hội, Đại biểu Hội đồng Nhân dân tỉnh thành, có thể là đại diện của chính quyền trung ương hay địa phương. Số bầu từ bên trong gồm các đại diện đầy đủ về chuyên môn của lực lượng giảng và quản lý, các đại diện của cựu sinh viên và sinh viên.

(Còn tiếp)

N.T.T.

Nguồn: FB Tong Nguyen Thien