Bauxite Việt Nam

Nguyễn Thế Hùng 

Chúng ta đang sống trong một thời đại mà con người có nhiều công cụ hơn bao giờ hết, nhưng lại mệt mỏi và cô đơn hơn bao giờ hết. Nhà cao hơn, xe nhanh hơn, điện thoại thông minh hơn, mạng internet phủ khắp.

Văn minh vật chất phát triển với tốc độ chóng mặt. Nhưng đi kèm với đó là cảm giác chật chội, căng thẳng, xa cách – ngay cả khi chúng ta đang ở giữa đám đông.

Vấn đề không nằm ở chỗ văn minh phát triển quá nhanh, mà nằm ở chỗ văn hóa chưa kịp thích ứng.

Trong lịch sử Việt Nam, văn minh và văn hóa từng gắn bó chặt chẽ với nhau. Khi người Việt cổ sống trong thời đại Hòa Bình hay Đông Sơn, công cụ sản xuất, phương thức canh tác và đời sống tinh thần hình thành cùng nhau. Kỹ thuật lao động tạo ra cách sống; cách sống lại điều chỉnh cách con người sử dụng kỹ thuật. Vì thế, dù trình độ vật chất còn thấp, xã hội vẫn giữ được sự cân bằng và bền bỉ.

Làng Việt truyền thống là một ví dụ điển hình cho sự cân bằng đó. Làng không chỉ là nơi ở, mà là không gian sống hoàn chỉnh: con người lao động, sinh hoạt, lễ hội, giáo dục con cái và chăm sóc người già trong cùng một cộng đồng. Văn minh nông nghiệp lúa nước tạo nền tảng vật chất; văn hóa làng xã – với hương ước, phong tục, lễ nghĩa – điều tiết hành vi và duy trì sự gắn kết xã hội.

Nhưng khi quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh chóng, sự cân bằng này bắt đầu bị phá vỡ. Các đô thị lớn phát triển theo logic tập trung: mật độ cao, nhịp sống gấp, chuyên môn hóa mạnh. Văn minh vật chất tăng vọt, nhưng văn hóa đô thị chưa kịp hình thành tương xứng. Hệ quả là những thành phố đông đúc nhưng thiếu không gian cộng đồng, những khu chung cư cao tầng nhưng hàng xóm không biết tên nhau.

Kỷ nguyên internet và thiết bị thông minh càng làm rõ sự lệch pha đó. Điện thoại thông minh và mạng xã hội là thành tựu của văn minh. Nhưng việc mỗi người cắm cúi vào màn hình, ngay cả khi đang ngồi cạnh nhau, lại là vấn đề văn hóa. Cùng một công nghệ, con người có thể học tập, sáng tạo và kết nối sâu sắc hơn; nhưng cũng có thể bị phân tán, lệ thuộc và xa rời đời sống thực.

Chính trong bối cảnh đó, câu hỏi quan trọng không còn là “làm sao phát triển nhanh hơn”, mà là “tổ chức lại không gian sống như thế nào để con người sống nhân văn hơn”.

Một hướng đi đang dần hiện ra là mô hình small city – có thể gọi là Phố-Làng hay Làng-Phố.

Đây không phải là sự quay về làng truyền thống, cũng không phải là mở rộng thêm các đô thị lớn. Small city là những không gian sống vừa đủ lớn để tiếp nhận đầy đủ văn minh hiện đại – internet, giáo dục số, y tế, dịch vụ – nhưng cũng đủ nhỏ để duy trì sự gắn kết cộng đồng, nhịp sống hài hòa và bản sắc văn hóa địa phương.

Hãy hình dung một làng nghề như Bát Tràng: nếu được quy hoạch mở rộng hợp lý, có không gian xanh, khu sáng tác, khu trải nghiệm và lưu trú, thì nghề gốm không chỉ tạo ra sản phẩm, mà còn tạo ra trải nghiệm văn hóa và sinh kế bền vững. Hay một bản vùng cao như Đèo Mương (Phú Thọ): nếu được kết nối hạ tầng số và dịch vụ phù hợp, nơi đây có thể trở thành một “thành phố sương mù” nhỏ, nơi văn minh hiện đại song hành với văn hóa Mường truyền thống, thay vì bị phá vỡ bởi phát triển tự phát.

Trên khắp Việt Nam, có hàng ngàn địa điểm như vậy. Vấn đề là chúng ta đang thiếu một tư duy phát triển phù hợp. Khi thanh niên rời làng lên đô thị lớn, họ thường chỉ đổi không gian sống, chứ không thực sự nâng cao chất lượng sống. Trong khi đó, những vùng quê và miền núi mất dần sức sống, còn các thành phố lớn thì quá tải.

Phát triển các small city không phải là chống đô thị hóa, mà là điều chỉnh đô thị hóa. Đó là cách để phân bố lại dân cư, nguồn lực và cơ hội sống; để văn minh hiện đại không đè bẹp văn hóa, mà được văn hóa dẫn dắt và sử dụng một cách nhân văn.

Lịch sử cho thấy: khi văn minh đi quá nhanh mà văn hóa không kịp thích ứng, xã hội sẽ buộc phải tự điều chỉnh. Small city không phải là một ý tưởng lãng mạn, mà là một bước điều chỉnh tất yếu của phát triển trong kỷ nguyên số. Nhận ra điều đó sớm, và chuẩn bị cho nó một cách chủ động, chính là cách để chúng ta xây dựng một tương lai bền vững hơn – cho cả con người hôm nay và các thế hệ mai sau.

N.T.H.

Nguồn: FB Nguyễn Thế Hùng