Bauxite Việt Nam

Phan Dương Hiệu

19 tháng 12 

Số báo in cuối cùng của TIA SÁNG đăng bài viết của mình về Báo chí. Báo chí nếu bị kiểm duyệt và bị robot hoá, nó mất tư cách phản ánh sự thật. Khi đó cả hệ thống có nguy cơ bị mất tự chủ. Sự giám sát hành vi trên diện rộng khởi đầu từ mục đích kinh tế, sẽ dần lan toả sang mọi mặt của xã hội. Từ giám sát sẽ định hướng, điều khiển hành vi xã hội, chính trị. Một chính phủ thực hiện các công cụ kỹ thuật để giám sát hành vi toàn xã hội sẽ có nguy cơ mất khả năng điều khiển. Bởi lẽ, dữ liệu giám sát khổng lồ đó khi rơi vào tay các thế lực với công nghệ vượt trội hơn, bản thân chính phủ có khả năng bị phụ thuộc và mất quyền điều khiển xã hội của chính mình. Để tránh quá trình đó, cần một cơ chế phản ánh đúng sự thật xã hội, giúp chính phủ nhìn nhận đúng các hạn chế để chọn lựa con đường đúng, hoặc chí ít tránh được những con đường sai lầm. Và điều đó chỉ có thể có khi có một nền báo chí tự do đúng nghĩa. 

Bản text toàn bài của mình ở dưới đây. Mong rằng khi Tia Sáng trở thành chuyên trang Tri thức của báo VNExpress, vẫn sẽ giữ được tiếng nói độc lập, với những bài viết thẳng thắn của mình, như 30 năm qua.

Báo chí bị “robot hoá”, cả hệ thống có nguy cơ mất tự chủ

Robot hoá đã loại bỏ những con người khác biệt, cả hệ thống sẽ dần bị đóng khung. Và cái khung ngày càng hẹp dần, hẹp dần. Khi không gian của cái khung đó hẹp quá một giới hạn, con người và robot không còn có sự khác biệt. 

Báo chí cần là tấm gương phản ánh đầy đủ xã hội

Tôi xúc động và có nhiều suy nghĩ khi đọc bài viết “Tôi chọn dừng lại” của nhà báo Hoàng Tuấn. Trong đó, ông viết rằng, ông rời nghề báo vì cảm thấy nghề này đã đánh mất chính mình. Tòa soạn không còn là nơi thiêng liêng, những người làm báo là người của sự thật mà “tốc độ thông tin trở thành thước đo, còn ‘độ nóng’ của bài viết được định giá bằng lượt view”. Có những nơi, mỗi cây bút phải ‘chạy định mức’, tờ báo phải sống bằng hợp đồng truyền thông. Khi người viết cũng phải lo gánh nặng doanh thu thì lằn ranh giữa sự thật và lợi ích trở nên mong manh đến đáng sợ. Bài viết ấy chạm đến một điều tôi đã suy nghĩ từ nhiều năm trước: thế giới ngày càng phức tạp, nhưng lại dễ bị rơi vào sự điều dẫn bởi những công cụ ngày càng đơn giản.

Nền báo chí sẽ thăng hoa khi nó là tấm gương phản ánh đầy đủ của xã hội, điều đó chỉ có được nếu:

· Các nhà báo được một không gian tự do để hành nghề

· Các bài báo giá trị và công phu được trân trọng và đánh giá xứng đáng

Ngược lại, một nền báo chí lấy số lượng lượt xem (view) làm thước đo giá trị, cùng theo những khuôn mẫu, định hướng nhất định, sẽ tất yếu đi dần vào xu hướng bị robot hoá - và đó là khởi đầu của sự đổ vỡ.

Xu thế “Robot hoá” và hệ quả

Khi nền báo chí bị “robot hoá”, tác hại đầu tiên sẽ là làm những người tử tế rời bỏ cuộc chơi. Họ bất lực trước khả năng bảo vệ những giá trị cốt lõi, và thời gian làm họ nản lòng. Họ có thể cố gồng mình 1 năm, 2 năm để bảo vệ những giá trị quan trọng. Một phóng viên có thể hết mình sống chết hàng tháng trời để ra được một bài báo quan trọng, nhưng rồi bài báo có thể dễ dàng bị loại bởi không đúng định hướng, không có lợi; hoặc nếu qua “kiểm duyệt” mà quá sâu sắc và kén người đọc nên số lượng “view” xem chỉ bằng một phần nhỏ của những tin lá cải giật gân làm trong vài giờ (và nay là mươi phút với sự trợ giúp của AI), bài báo bị coi nhẹ (cũng lại do thuật toán chỉ nổi lên những gì nhiều view). Khi đó, họ sẽ yêu nghề, theo đuổi “sự thực” được bao năm trước sự ghẻ lạnh của hệ thống đã bị robot hoá đó? "Đánh giá kiểu robot" làm "con người thực" kiệt quệ, và họ rời bỏ cuộc chơi.

Robot hoá đã loại bỏ những con người khác biệt, cả hệ thống sẽ dần bị đóng khung. Và cái khung ngày càng hẹp dần, hẹp dần. Khi không gian của cái khung đó hẹp quá một giới hạn, con người và robot không còn có sự khác biệt. 

Bản lĩnh trong định hình “cuộc chơi”

Vậy thì chúng ta có thể làm được gì, chúng ta có thể thay đổi xu hướng đó không? Có, nhưng khó, khó vì điều đó cần bản lĩnh của người có quyền định hình cuộc chơi - các cơ quan quản lý.

Phải rất bản lĩnh, bởi lẽ người định hình cuộc chơi sẽ phải lựa chọn: tự do cho con người hay tối ưu hoá lợi ích cục bộ cho cái hệ thống mình đang điều khiển.

Lãnh đạo một hệ thống luôn muốn nắm quyền điều khiển tuyệt đối một hệ thống. Làm được thế, họ duy trì được quyền điều khiển, và họ có thể thực tâm nghĩ rằng, điều đó giúp họ vận hành hệ thống tốt hơn. Và trong logic đó, triệt tiêu mọi sự khác biệt, robot hoá mọi thành phần, có vẻ là tối ưu cho điều khiển.

Đó là một cách nhìn với bề ngoài tuy là hợp lý - dưới quan điểm lãnh đạo hệ thống, nhưng là một cái nhìn ngắn hạn. Triệt tiêu sự khác biệt, đó là triệt tiêu sự sáng tạo, đó là triệt tiêu sự phản ánh trung thực những khiếm khuyết của hệ thống. Khi đó, về dài hạn, khi tất cả bị robot hoá, khi người đứng đầu hệ thống tưởng như đã nắm được toàn bộ từng cá nhân trong hệ thống của mình, lại là lúc họ vỡ lẽ ra rằng chính mình đang bị phụ thuộc.

Mất tự chủ khi xã hội bị “robot hoá”

Năm 2014, Shoshana Zuboff - giáo sư trường Kinh doanh Harvard bàn về chủ nghĩa tư bản giám sát khi các công nghệ thu lợi nhuận từ việc giám sát hành vi của con người được đẩy mạnh. Ở thời điểm đó, Zuboff nhấn mạnh tới mục đích kinh tế - tối ưu hoá lợi nhuận từ việc đoán nhận hành vi. Đến nay, ta có thể thấy mục đích không chỉ là kinh tế mà còn là sự điều khiển toàn diện: đoán nhận được hành vi sẽ tạo ra cách định hướng hành vi, từ định hướng hành vi có thể kiểm soát được cả về chính trị. 

Như vậy, cốt lõi của việc điều khiển xã hội, cả về kinh tế và chính trị, nằm ở việc đoán nhận hành vi con người. Ở trong một xã hội bị robot hoá, hành vi con người sẽ trở nên đơn điệu và do vậy dễ đoán. Chủ nghĩa tư bản giám sát toàn cầu, vượt qua mức độ các quốc gia, thế giới càng phẳng thì chịu ảnh hưởng càng lớn, ở đâu càng đơn điệu dễ đoán ở đó càng chịu sự ảnh hưởng lớn hơn.

Robot hoá toàn hệ thống của mình, do vậy, chính là tự nộp mình cho sự điều khiển của một hệ thống lớn hơn, khi mọi phần tử trong hệ thống của mình - đã bị robot hoá - thực tế lại đang bị điều khiển bởi một hệ thống hoàn toàn nằm ngoài tầm kiểm soát của họ. Bản thân họ đã hoàn toàn mất quyền kiểm soát với hệ thống của mình. Các thành phần trong hệ thống của họ không còn là những “con chiên ngoan ngoãn” của họ nữa, mà là của một thế lực ngoài họ - thế lực kiểm soát mọi tối tân của công nghệ.

Chúng ta sẽ có thể kiểm chứng điều này trong tuơng lai gần: Cố gắng kiểm soát bằng cách robot hoá một hệ thống, là tự mình làm yếu hệ thống của mình trong một sự kiểm soát lớn hơn. Đó cũng là cách đưa toàn bộ một dân tộc, dù từng kiên cường, vào dưới sự kiểm soát mềm của những thế lực nắm công nghệ mạnh nhất. Sự điều khiển công nghệ sẽ khống chế sự điều khiển của chính phủ ở những đất nước hội tụ đủ hai yếu tố: vừa muốn robot hoá xã hội để dễ quản lý, nhưng lại vừa chưa làm chủ được công nghệ đỉnh cao.

Thoát khỏi vòng xoáy robot hoá

Sự giám sát hành vi sẽ kém hiệu quả nhất ở những nơi mà con người chủ động, được bảo vệ tốt quyền riêng tư, và do vậy hành vi không dễ đoán và không dễ bị điều khiển. Muốn giữ độc lập cho xã hội thì chúng ta cần hướng tới điều đó, đem tới tự do thực chất cho con người. Sự sáng tạo đột phá sẽ đến từ sự biết đánh giá và trân trọng các giá trị cốt lõi, và dần dần chúng ta cũng nhờ đó mà làm chủ được công nghệ để không bị phụ thuộc vào những thế lực công nghệ lớn.

Sự thay đổi để đạt tới điều đó là chưa quá muộn. Những giá trị cốt lõi vẫn có thể còn được phục dựng. Trước tiên cần thoát khỏi vòng xoáy Robot hoá của toàn xã hội : báo chí lấy số view làm thước đo dẫn tới những tờ báo gạo cội bị lá cải hoá; và khi đó, việc sáp nhập cũng sẽ được phần đông độc giả cho là hợp lý vì tính phản biện không còn. Vòng quay đó nhanh chóng đưa cái đa dạng về đa dạng lá cải, rồi đưa cái đa dạng lá cải về cái duy nhất lá cải - điểm tới hạn của sự robot hoá toàn số đông.

Khi ta đủ bản lĩnh thì thoát ra cái vòng quay đó là khả thi: đổi mới đôi khi đơn giản chỉ là trả lại những giá trị cốt lõi cho báo chí. Hãy đề cao những bài báo công phu, những nhà báo phải lăn lộn giữa hiểm nguy làm phóng sự để tìm ra sự thật. Hãy trả lại cho tổng biên tập quyền tự do đánh giá các giá trị của từng bài báo, hãy cho báo chí sự tự do và sự độc lập với phạm vi khống chế ngày càng lớn của các tập đoàn, của các tổ chức chính trị, để nó có nhiệm vụ cốt lõi là tấm gương phản ánh sự thật. Khi đó, báo chí sẽ cùng mạng xã hội (MXH) bổ sung lẫn nhau đưa đến tiến bộ cho xã hội, chứ không phải báo chị bị MXH lấn át và dần xóa sổ: nếu như MXH có thể đưa thông tin và phân tích nhanh chóng tới người đọc, thì báo chí cần chứng tỏ khả năng có những bài báo, bài phân tích sâu sắc, với thông tin được điều tra độc lập và khách quan trên diện rộng để có độ tin cậy cao và cách nhìn toàn diện. 

Thời đại AI không phải khiến tất cả mọi thứ đều tệ đi, chính nó có thể giúp chúng ta nếu chúng ta có bản lĩnh. Với AI, những bài báo lá cải giật gân có thể được viết trong vài ba câu lệnh; nhưng cũng chính bởi khả năng sản xuất câu view dễ dàng đó, chính AI cũng sẽ sớm làm huỷ hoại tầm quan trọng của độ đo số view, trừ khi chúng ta đã tự biến mình thành robot.

Ổn định trong tự do

Lãnh đạo hệ thống cần tự tin và bản lĩnh đứng vững trước những thách thức của sự khác biệt. Khi mở không gian tự do, hiển nhiên sẽ có những tiếng nói sáng tạo, trung thực từ mọi suy nghĩ, và nhiều khi là khác biệt. Nhưng đồng thời, những tiếng nói sáng tạo ủng hộ hệ thống cũng có thể mạnh hơn, bản chất hơn. Những sự khác biệt khi đó có thể đưa đến sự cộng hưởng, hợp trội cho việc phát huy mọi khả năng tiềm ẩn của từng cá nhân để làm hệ thống tốt hơn. Khi đó, mỗi cá nhân cũng sẽ cảm thấy tự do và sẵn lòng ủng hộ cái hệ thống đang tạo cho họ có được điều đó.

Ổn định trong sự đa dạng luôn vững bền hơn ổn định trong kìm kẹp. Và nếu không nhìn trước mắt, mà nhìn xa hơn, ta sẽ thấy: sự ổn định trong kìm kẹp, robot hoá cả hệ thống là tự nộp mình cho một hệ thống toàn cầu lớn hơn. Từ đó, bản lĩnh hướng tới ổn định trong không gian tự do của từng cá nhân cũng là để tạo sự vững bền, tự do và độc lập cho hệ thống, cho đất nước.

P.D.H.

Nguồn: FB Phan Dương Hiệu