Ngô Thế Vinh 

Gửi 20 triệu cư dân ĐBSCL bấy lâu không được quyền cất tiếng nói!

Gửi Nhóm Bạn Cửu Long! 

Lời dẫn nhập: Chỉ trong vòng chưa đầy một năm (8/2023 - 7/2024) kể từ ngày Chính phủ Campuchia gửi thông báo cho Uỷ hội Sông Mekong 4 nước MRC về dự án Kênh đào Funan Techo ngày 08/08/ 2023 cho tới nay (20/07/2024), đã có một chuỗi những sự kiện dồn dập diễn ra với cả những bước ngoặt thay đổi rất bất ngờ. Tác giả theo dõi sát diễn tiến từng ngày và đã viết 4 bài về đề tài nóng bỏng này*, đây là bài viết thứ 5 như một tổng quan giúp bạn đọc có một cái nhìn toàn cảnh về dự án con kênh lịch sử Funan Techo, với dự kiến ban đầu là hoàn toàn do tiền đầu tư từ Trung Quốc – nhưng nay, do TQ không còn mặn mà với dự án này, nên TT Hun Manet đã mau chóng quyết định Campuchia sẽ là chủ đầu tư chính (major shareholder) với 51% gồm 2 công ty quốc doanh là Cảng tự trị Sihanoukville [PAS / Port Autonomous Sihanoukville] và Cảng tự trị Phnom Penh [PPAP / Phnom Penh Autonomous Port] cùng với các nhà tài chính tư nhân Campuchia khác, và ngày khởi công dự án cũng sẽ sớm hơn, là ngày 5 tháng 8, 2024 sắp tới đây thay vì là vào cuối năm. Dự án sẽ hoàn tất có thể trễ hơn, trong vòng 6 năm (2030) thay vì 4 năm (2028) như dự kiến trước đây. Kênh Funan Techo đánh dấu một bước ngoặt trong mối quan hệ đang “xuống cấp” giữa 2 quốc gia Campuchia và Việt Nam, khi mà ảnh hưởng của Việt Nam ngày càng suy yếu và Campuchia thì dứt khoát chọn lựa đi vào quỹ đạo của Trung Quốc.  

Hình 1a: Hình ảnh của cha và con Hun Sen - Hun Manet cùng Phó TT Sun Chanthol chuẩn bị cho Lễ Động thổ Kênh đào Funan Techo (ngày 05/08/2024). Hun Sen khẳng định Kênh Funan Techo sẽ củng cố nền độc lập chính trị của quốc gia Campuchia trong giao thông đường thuỷ và bảo đảm rằng con kênh sẽ không ảnh hưởng tới môi sinh và dòng chảy của hệ thống sông Mekong. [Phnom Penh FreshNews, 28/06/2024]

Hình 1b: Hình trái, vị trưởng lão giới sư sãi Campuchia đồng thuận là các chùa chiền trên toàn quốc sẽ cùng gióng lên những hồi chiêng trống trong ngày Lễ Động thổ Kênh đào Funan Techo sắp tới đây. [Khmer Times 08/07/2024]; Hình phải, một máy đào xúc khổng lồ đang khai quang một khu vực tại Prek Takeo, chuẩn bị  cho nơi sẽ diễn ra Lễ Động thổ con Kênh đào Funan Techo vào ngày 05/08/2024 cũng là ngày sinh nhật của cựu Thủ Tướng Samdech Techo Hun Sen. [Khmer Times 29/07/2024]

*

DIỄN TIẾN MỘT NĂM 8/2023 – 8/2024

Hình 2: Dự án Kênh đào Funan Techo, bản đồ của MRC với chi tiết bổ sung bởi Trung tâm Stimson. Con kênh Funan Techo lấy nước từ cả 2 phân lưu sông Mekong: Mekong Hạ đầu nguồn của Sông Tiền và Sông Bassac là đầu nguồn của Sông Hậu khi chảy vào Việt Nam.

Ngày 8/8/2023 chính phủ Campuchia đã gửi tới Ban Thư ký Uỷ hội Sông Mekong MRC một thông báo về “Dự án Kênh đào nội địa Funan Techo” nhằm phục hồi một hệ thống đường thuỷ đã được xây dựng và vận hành từ triều đại Đế chế Funan Khmer có từ 500 năm trước Công Nguyên (???).

Con kênh sẽ kết nối 4 tỉnh Kandal, Takeo, Kampot và Kep nhằm cải thiện giao thông đường thuỷ trong lãnh thổ Campuchia cho các cộng đồng cư dân địa phương. Dự án dự trù được khởi công vào cuối năm 2024 và bắt đầu vận hành 2028.

Với những chi tiết kỹ thuật: kênh di chuyển 2 chiều, có chiều dài 180 km, rộng 100 m phía trên nguồn và 80 m phía dưới nguồn, độ sâu 4 m tới 5,4 m, với 3 âu tầu (shiplocks) có lượng nước xả tối đa 3,6 m³/giây, với 11 cây cầu, chiều dài chính 161 m, cầu vượt 520 m.

Theo thông báo này, thì ảnh hưởng tiêu cực của dự án là không đáng kể, nhưng đem lại nhiều lợi ích tích cực cho người dân Campuchia, như cải thiện mạng lưới thuỷ vận, kích thích phát triển kinh tế và xã hội, giảm thiểu lũ lụt ở các tỉnh Kandal, Takeo, bảo đảm an toàn lương thực cho cư dân địa phương bằng phát triển nông ngư nghiệp, mà vẫn không có ảnh hưởng đáng kể trên lưu lượng dòng chảy của hệ thống sông Mekong. [sic]

Dự án kênh Funan Techo này được xem như nằm trong Chiến lược Vành đai - Con đường / BRI  (Belt and Road Initiative) của Trung Quốc, sau khi được một đại công ty Trung Quốc là China Communications Construction Company (CCCC) nghiên cứu về tính khả thi với kinh phí xây dựng là 1,7 tỷ USD, dự trù do BRI tài trợ.

Ngày 14/9/2023 - Hun Manet, con trai trưởng của Hun Sen lần đầu tiên với cương vị là tân Thủ Tướng Campuchia đã chính thức tới thăm Bắc Kinh gặp Chủ tịch Tập Cận Bình với hứa hẹn sẽ tiếp tục thắt chặt hơn nữa mối giao hảo sắt son đang có tốt đẹp giữa hai nước có từ thời thân phụ ông là cựu TT Hun Sen. 

Ngày 11/10/2023 - Sun Chanthol, Đệ nhất Phó Thủ tướng kiêm Phó chủ tịch Hội đồng Phát triển Campuchia đã ký kết tại Phnom Penh một Khung Thoả thuận sơ bộ [Framework Agreement] với ông Chu Dũng (Zhou Young) - đại diện Công ty Cầu Đường Trung Quốc [CRBC] về Dự án Kênh Funan Techo có tên gọi ban đầu là Dự án Hệ thống Thuỷ lộ và Hậu cần Tonle Bassac (Tonle Bassac Navigation & Logistics System Project).

Ngày 17/10/2023 - Chỉ 6 ngày sau buổi ký kết sơ bộ ở Phnom Penh, Thủ tướng Hun Manet đã cầm đầu một phái đoàn sang Trung Quốc, đích thân chủ toạ buổi ký kết chính thức cấp chính phủ tại Bắc Kinh, với Phó Thủ tướng Sun Chanthol là đại diện chính phủ Campuchia và phía Trung Quốc là các đại diện Công ty Cầu Đường CRBC (China Road and Bridge Corporation) dự trù sẽ khởi công vào cuối năm 2024. Trong lễ ký kết này còn có cả các quan chức của Bộ Bưu điện và Viễn thông Campuchia (MPTC / Ministry of Posts and Telecommunications) cùng với các đối tác của Công ty Kỹ thuật Viễn thông Hoa Vi (Huawei) Trung Quốc. 

Hình 3: Ngày 17/10/2023 lễ ký kết chính thức cấp chính phủ đã diễn ra ở Bắc Kinh, dưới quyền chủ tọa của tân Thủ tướng Hun Manet, cho phép các Công ty TQ thực hiện cuộc nghiên cứu tính khả thi của Dự án Kênh Funan Techo. Cũng vẫn ông Sun Chanthol (phải) Phó Thủ tướng thứ nhất kiêm Chủ tịch Hội đồng Phát triển Campuchia có mặt trong buổi ký kết với các đại diện Công ty Cầu Đường Trung Quốc / CRBC (trái) [Nguồn: FreshnewsAsia18/102023]

Ngày 25/10/2023, ngay sau chuyến thăm Bắc Kinh trở về, TT Hun Manet đã rất hùng biện, tung ra một chiến dịch vận động cho Dự án Kênh Funan Techo với hứa hẹn đem lại cho đất nước Campuchia những phúc lợi về kinh tế và xã hội, xa hơn thế nữa, con kênh còn “mang tính biểu tượng lịch sử của dân tộc Khmer”. Báo chí và hệ thống truyền thông Campuchia đã đóng một vai trò quan trọng và tích cực trong cuộc vận động toàn dân cho những bước tiến hành nhảy vọt của dự án này. 

Ngày 25/10/2023 - Hơn 2 tháng sau Thông báo của Campuchia với MRC, phía Việt Nam hầu như hoàn toàn bị động, Bộ Chính trị Hà Nội gần như bị đặt trước một tình trạng đã rồi (fait accompli), chưa biết phải ứng xử ra sao và hình như đang còn trong giai đoạn “thu thập ý kiến” để rồi sẽ có thảo luận giữa các chuyên gia, sau đó mới có “đúc kết” để báo cáo lên Thủ tướng. Với báo chí truyền thông trong nước, khi mà tên con Kênh Funan Techo còn như một cấm kỵ (tabou), chưa được bật đèn xanh thì không thể nhắc tới hay bình luận gì. 

Ngày 15/12/2023 - Trong cuộc viếng thăm chính thức Hà Nội, TT Campuchia Hun Manet đã giải thích cho người đồng cấp Việt Nam TT Phạm Minh Chính rằng Dự án Funan Techo sẽ không ảnh hưởng tới hệ thống dòng chảy sông Mekong, do con kênh đào chỉ chuyển nước từ sông Bassac – mà ông Hun Manet đã gọi đó là một phụ lưu (tributary), trong khi chính danh sông Bassac là một phân lưu (distributary) của sông Mekong. 

Ngày 27/12/2023 - Trước sự chỉ trích từ trong và ngoài nước, cho rằng khi Campuchia vay thêm 1,7 tỷ USD cho Dự án Kênh đào Funan Techo, đất nước sẽ bị lún sâu hơn nữa vào bẫy nợ TQ. Để giải toả dư luận bất lợi đó, Bộ trưởng Thông tin Campuchia đã khẳng định là Kênh đào Funan Techo sẽ được triển khai theo mô hình BOT / Xây dựng, Vận hành, Chuyển giao (Build, Operation, Transfer). TT Hun Manet cũng xác nhận: “Campuchia không vay tiền Trung Quốc để xây dựng con kênh, nhưng sẽ tiến hành xây dựng với sự hợp tác của khu vực tư nhân (private sector) từ phía Campuchia với 51% hoặc nhiều hơn, và phần còn lại là do các công ty xây dựng TQ CRBC (China Road and Bridge Corporation) và CCCC (China Communications Construction Company Ltd.) với hình thức BOT”. Khu vực tư nhân đó là ai thì chúng ta chưa được biết.  Cần lưu ý, hai công ty TQ ký kết với Campuchia là công ty quốc doanh của nhà nước Trung Quốc.

Ngày 26/03/2024 - Cựu TT Hun Sen, nay là Chủ tịch Thượng viện Campuchia trong chuyến đi tới Đảo Hải Nam tham dự Hội nghị Diễn Đàn Châu Á Bác Ngao 2024 (Boao Forum for Asia / BFA), với chủ đề “Châu Á và Thế giới: Thách thức chung, Trách nhiệm chung”, ông Hun Sen đã cố gắng tìm thêm sự hậu thuẫn từ Bắc Kinh liên quan tới dự án Kênh đào Funan Techo. Với mục đích đó, Hun Sen đã gặp Triệu Lạc Tế, Ủy viên Thường vụ Bộ Chính trị Đảng Cộng sản TQ, Hun Sen cũng điện đàm với ông Trần Trọng, Phó TGĐ Tập đoàn Xây dựng Giao thông TQ (CCCC) và đã được ông Trần Trọng thông báo về tiến độ Kênh đào Funan Techo, cùng với các dự án đường cao tốc khác trên lãnh thổ Campuchia. 

Ngày 09/04/2024 - Vẫn là Hun Sen, với tư cách là Chủ tịch Thượng viện Campuchia đã lên tiếng phủ nhận con kênh Funan Techo sẽ tạo thuận cho các tàu quân sự TQ từ Căn cứ Hải Quân Ream đi ngược dòng sông Mekong. Ông viết trên diễn đàn X (Twitter): “Tại saoCampuchia lại đưa quân TQ vào đất nước của mình, điều đó vi phạm Hiến pháp. Và tại sao TQ lại đem quân vào Campuchia, đi ngược với nguyên tắc tôn trọng sự độc lập của Campuchia”. Hun Sen đã đáp trả một bài báo tiếng Việt ra ngày 18/03/2024 cho rằng dự án Kênh Funan Techo có “công dụng kép”  (dual-use), tạo thuận cho sự hiện diện quân sự TQ vào sâu trong lãnh thổ Campuchia, sát với biên giới Việt Nam. [The Straits Times 09/04/2024]

Ngày 11/04/2024 - Trong cuộc họp báo thường kỳ, phó Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao VN Đoàn Khắc Việt đã nêu quan điểm VN về Dự án kênh đào Funan Techo, nhấn mạnh tới tầm quan trọng của việc hợp tác để quản lý và sử dụng hiệu quả bền vững nguồn nước sông Mekong. VN cũng đề nghị Campuchia phối hợp chặt chẽ với VN và Uỷ hội Sông Mekong MRC trong việc chia sẻ thông tin và đánh giá tác động của công trình này đối với tài nguyên nước và hệ sinh thái của ĐBSCL, để đảm bảo lợi ích hài hòa của các quốc gia ven sông và người dân sinh sống trong lưu vực. 

Ngày 23/04/2024 - Lần đầu tiên Ủy ban Sông Mekong Việt Nam tổ chức tại thành phố Cần Thơ một Hội nghị cấp quốc gia để “Tham vấn về Dự án Kênh đào Funan Techo của Campuchia, thực hiện Hướng dẫn Đánh giá tác động môi trường xuyên biên giới TbEIA(Transboundary Environmental Impact Assessment) của Ủy hội Mekong quốc tế” cùng với kết quả thực hiện Thủ tục Thông báo, Tham vấn trước và thỏa thuận PNPCA như với các dự án thủy điện Pak Beng, Pak Lay và Luang Prabang của Lào.

Hình 4: TS. Lê Anh Tuấn, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu, giảng viên cao cấp Khoa Môi trường và Tài nguyên thiên nhiên Đại học Cần Thơ đã tỏ ra quan ngại về những ảnh hưởng của Dự án Kênh đào Funan Techo đối với vùng ĐBSCL: "Dự án Kênh đào Funan Techo khi vận hành chắc chắn sẽ tác động tiêu cực đến vùng ĐBSCL. Vùng ĐBSCL Việt Nam sẽ gia tăng tình trạng thiếu nước ngọt trong sinh hoạt, canh tác, sản xuất; mặn xâm nhập sâu và nhiều hơn; các hệ sinh thái cũng sẽ bị đảo lộn”.

Ngày 29/04/2024 - Cựu TT Hun Sen nay là Chủ tịch Thượng viện đã đưa ra lời khẳng định đanh thép là dự án Kênh đào Funan Techo sẽ được tiến hành như hoạch định cho dù có sự chống đối từ phía chính phủ Việt Nam, ông nhấn mạnh thêm đây là chủ quyền của Vương quốc Khmer. Hun Sen không còn giữ gìn ngôn từ ngoại giao, ông gay gắt lên giọng: “Campuchia không còn thấp bé hơn Việt Nam, Hun Sen chưa hề có một quyết định sai lầm nào trong 47 năm qua. Campuchia không thấp kém để cho quân đội Trung Quốc triển khai trên lãnh thổ mình và biết cách tự bảo vệ, không cần tới Việt Nam phải quan tâm. (!)

Ngày 07/06/2024 - Trong dịp tới dự buổi lễ khánh thành Cảng Đa năng tại tỉnh Kampot (Multipurpose Port Kampot), TT Hun Manet đã chính thức thông báo Lễ Động thổ Kênh đào Funan Techo sẽ là ngày 5 tháng 8 tới đây, ông Hun Manet nói rõ 51% tiền đầu tư sẽ do các nhà tài chánh Campuchia. Trước đây, dự trù 100% tiền đầu tư là từ TQ, nhưng “nay tôi xác định là dự án FTC không còn hoàn toàn do nước ngoài sở hữu (entirely foreign-ownwed). Cam Bốt sẽ là đầu tư chính với 51%, là một liên doanh (Joint Venture) với 2 công ty nhà nước là Cảng tự trị Sihanoukville [PAS] và Cảng tự trị Phnom Penh [PPAP]. Đây là hai nhà đầu tư chính của CPC, họ sẽ kết hợp với các công ty tư nhân khác nữa”. Ông cũng phủ nhận những ý kiến cho rằng nhà nước vay tiền ngoại quốc thể thực hiện dự án. Ông giải thích, chính các nhà đầu tư tư nhân sẽ vay tiền ngân hàng để thực hiện dự án với quyền hạn được vận hành con kênh trong 50 năm; trong khoảng thời gian này, chính phủ và các công ty đầu tư sẽ thương thảo để bảo đảm lợi nhuận cho cả hai bên. Đây là phương thức BOT. Sau 50 năm, công ty đầu tư sẽ chuyển giao lại cho nhà nước Campuchia. Và hoàn tất xây dựng con kênh này cần khoảng thời gian từ 4 năm (2028) tới 6 năm (2030).

Hình 5: ngày 06/06/2024, trong buổi lễ khánh thành Cảng Đa Năng Kampot, TT Hun Manet một lần nữa đã khẳng định ngày Lễ Động thổ sẽ diễn ra sớm hơn, ngày 05/08/2024 thay vì là cuối năm, Cam Bốt sẽ là nhà đầu tư chính với 51%, với 2 công ty quốc doanh / state-owned là Cảng tự trị Sihanoukville [PAS] và Cảng tự trị Phnom Penh [PPAP] cùng với các nhà tài chính tư nhân khác. [Phnom Penh Post 06/06/2024]

Ngày 21/06/2024 - Trong cuộc hội thảo trực tuyến có tên là “The Funan Techo Canal: Redefining Connectivity, Reshaping Politics” của ISEAS Yusof Ishak Institute tổ chức ở Singapore, có cuộc trao đổi giữa 3 chuyên gia: TS Vannarith Chheang (Chairman of Angkor Social Innovation Park), TS Lê Hồng Hiệp (nghiên cứu viên cao cấp và điều phối chương trình Nghiên cứu VN tại Viện ISEAS Yusof Ishak Institute) và Brian Eyler (thuộc TT Stimson) về dự án Kênh đào Funan Techo. Theo TS Vannarith, không như dự kiến ban đầu, TQ tỏ ra không mặn mà với đầu tư 100% vào dự án Funan Techo, nên CPC  nay trở thành chủ đầu tư chính của dự án này. Và con số 1,7 tỷ được coi là quá thấp so với con kênh đào 130 km mà phía TQ dự kiến chi phí là trên 10 tỷ USD chứ không như ước tính ban đầu là 1,7 tỷ.  

Ngày 01/07/2024 - TT Hun Manet từ tỉnh Kompong Cham, một lần nữa đã chính thức thông báo cho toàn dân là Lễ Động thổ Kênh đào Funan Techo sẽ được tổ chức vào ngày 5 tháng 8, 2024 nhân dịp sinh nhật của ông Hun Sen, vị cựu Thủ tướng không chỉ lâu đời nhất xứ Chùa Tháp mà là trong toàn khu vực Động Nam Á. TT Hun Manet còn nêu rõ Kênh đào Funan Techo chính là biểu tượng cho chủ nghĩa dân tộc Khmer do chính thân phụ ông đề xướng. Trong cùng ngày 01/07/2024, chính Chủ tịch Thượng viện - ông Hun Sen cũng kêu gọi tất cả các chùa chiền trên toàn quốc hãy cùng đánh chuông, trống, phèng la sáng ngày 05/08/2024 và cả bắn pháo hoa buổi tối để chào mừng sự kiện trọng đại này và cũng “để chứng tỏ sự ủng hộ của toàn dân đối với dự án này”.  

Ngày 07/15/2024 - KS Phạm Phan Long VEF, người từng bền bỉ theo dõi những suy thoái môi trường của lưu vực sông Mekong rất sớm từ 1995, đã có một bài phân tích thấu đáo và thuyết phục về những mối quan ngại đối với Dự án Kênh đào Funan Techo trên Tập san trực tuyến chuyên về môi trường Mongabay, với 5 luận điểm quan trọng về những khiếm khuyết của Dự án FTC: (1) nguồn tài chính còn mơ hồ; (2) thiếu nghiên cứu tác động môi trường xuyên biên giới (TbEIA); (3) trở ngại cung cấp nước cho canh tác; (4) dự tính  kinh phí quá thấp cho dự án và tiên liệu về doanh thu quá cao; (5) vận chuyển qua kênh FTC sẽ tốn kém và mất thời gian hơn là qua các cảng của ĐBSCL Việt Nam. 

HUN SEN KHẲNG ĐỊNH: CHƯA BAO GIỜ QUYẾT ĐỊNH SAI TRONG 47 NĂM QUA

Giới quan sát am hiểu tình hình chính trị xứ Chùa Tháp nhận định rằng cựu TT Hun Sen đã cai trị đất nước CPC với bàn tay sắt của một nhà lãnh đạo độc tài, ông đã loại bỏ tất cả các thành phần đối lập, duy trì được sự ổn định chính trị để đất nước phát triển trong suốt những năm ông cầm quyền. Hun Sen đã có những quyết định đúng, như không xúc tiến xây dựng 2 con đập thuỷ điện trên dòng chính sông Mekong là đập Stung Treng 980 MW và đập Sambor 2.600 MW trong khi Campuchia vẫn còn đang thiếu điện. Ông đã từng được báo chí quốc tế mệnh danh là “người hùng / strong man”.  

Nhưng không như Hun Sen khẳng định, ông cũng có những sai lầm nghiêm trọng.   

Về lịch sử Khmer Đỏ: ngày 07/01/2019, nhân dịp kỷ niệm 40 năm ngày chế độ diệt chủng Khmer Đỏ sụp đổ, sau một cuộc can thiệp quân sự của Việt Nam, TT Hun Sen đã long trọng gọi “đó là ngày đất nước Campuchia được khai sinh lần thứ hai”. Tuy nhiên, ông Hun Sen đã hoàn toàn né tránh không có một lời đả động tới Trung Quốc, mà thế giới ai cũng biết TQ là quốc gia hậu thuẫn chính, nuôi dưỡng Khmer Đỏ từ lúc sơ khai cho tới cả sau khi chế độ Khmer Đỏ đã sụp đổ. Vì thế không ai ngạc nhiên khi các sách giáo khoa chính thống về lịch sử của nhà nước TQ hoàn toàn không nhắc tới vai trò TQ là gốc rễ của tất cả những tội ác diệt chủng của Khmer Đỏ nơi xứ Chùa Tháp, với lao động khổ sai, đói khát, với tra tấn, hành quyết, giết chết hơn 2 triệu người CPC, trong số đó có cả rất nhiều người Việt và người Chăm. 

Hình 6: Trái: Hun Sen từng tham gia lực lượng Khmer Đỏ những năm 1970s với cấp bậc Tiểu đoàn trưởng. Bị chiến thương hư một mắt trái khi theo Pol Pot tấn công thủ đô Phnom Penh tháng 4/1975. Sợ bị Khmer Đỏ thanh trừng, Hun Sen đào ngũ năm 1977 tham gia chiến đấu trong hàng ngũ quân đội Việt Nam, có tên Việt là Hai Phúc. [The N.Y. Review23/7/2012]; Phải: bản đồ đất nước Campuchia thời kỳ Khmer Đỏ được ghép bằng Sọ Người và những Con Sông Máu. [photo by Ngô Thế Vinh 12.2001]

Hun Sen ngày nay đang tiếp tay với TQ để cùng xoá đi những trang sử đen tối ấy – một món nợ lịch sử của TQ đối với dân tộc CPC mà các thế hệ tương lai không thể nào quên.  

Về môi sinh trái tim Biển Hồ: Ai cũng biết những con đập thuỷ điện dòng chính trên sông Lancang-Mekong với những hồ chứa nước khổng lồ trên thượng nguồn Vân Nam của TQ và sau này của Lào, là nguyên nhân đưa tới con sông Mekong cạn dòng và Biển Hồ Tonle Sap - như trái tim của Campuchia ngày càng cạn kiệt. Trước khi bay sang dự Hội Nghị Thượng Đỉnh Lancang - Mekong Côn Minh, trước sau Hun Sen vẫn giữ một tiếng nói công khai lên tiếng ủng hộ Bắc Kinh trong kế hoạch khai thác sông Mekong, cho dù điều ấy đi ngược lại ý kiến quan ngại gần như báo động của các chuyên gia bảo vệ môi sinh. Đi xa hơn thế nữa, ông Hun Sen còn cho rằng ý kiến chỉ trích chỉ để chứng tỏ các chuyên gia chú ý tới môi sinh, và đôi khi họ dùng đó như thứ rào cản nhằm ngăn chặn sự hợp tác nên có giữa 6 quốc gia. [AFP, 6/29/05]

Không chỉ có vậy, ông Hun Sen còn sai lầm nghiêm trọng ở tầm chiến lược khi khẳng định rằng “các dự án đập thuỷ điện chẳng có ảnh hưởng gì tới nguồn cá” trong khi tình hình thực tế thì hoàn toàn trái ngược, nguồn cá thiên nhiên sông Mekong và Biển Hồ vốn vô cùng phong phú thì nay đã suy giảm mạnh, trong khi cá là nguồn thực phẩm quan trọng của bao nhiêu triệu cư dân sống ven sông Mekong, và riêng với người dân CPC, cá là nguồn dinh dưỡng protein chính của họ. Ông Hun Sen lãnh đạo quốc gia, khi đứng trước nguy cơ cả một hệ sinh thái của Biển Hồ đang suy kiệt “một cách hiển nhiên và nhãn tiền”, nhưng ônglại ra sức phủ nhận những ý kiến chính đáng và đầy trí tuệ trong suốt nhiều thập niên qua của rất nhiều chuyên gia bảo vệ môi trường và của các tổ chức môi sinh phi chính phủ như TERRA/ Towards Ecological Recovery and Regional Alliance, IRN/ International River Network, VEF/  Viet Ecology Foundation…

Hình 7: Biển Hồ Tonlé Sap, Mùa Khô diện tích mặt hồ co lại (trái); Mùa Mưa do nước lũ từ thượng nguồn sông Mekong đổ về, sông Tonlé Sap đổi chiều chảy ngược vào Biển Hồ làm tràn bờ, khiến diện tích mặt hồ lớn hơn đến 5 lần (phải). Hiện tượng co giãn của Biển Hồ càng ngày càng bị suy yếu, đang như một trái tim thiếu máu.  [Nguồn: Tom Fawthrop] 

Ai cũng biết rằng trái tim Biển Hồ chỉ còn nhịp đập (pulse) khi sông Mekong trong mùa Mưa còn đủ nước đổ vào con sông Tonlé Sap tạo dòng chảy ngược lên Biển Hồ như một hiện tượng thiên nhiên kỳ diệu. Biển Hồ trong mùa Khô chỉ với diện tích 2.500 km², nhưng từ tháng 5 đến tháng 9, bước sang mùa Mưa, khi nước con sông Mekong dũng mãnh đổ về khiến con sông Tonlé Sap đổi chiều chảy ngược vào Biển Hồ làm nước hồ dâng cao hơn từ 8 tới 10 mét và tràn bờ; diện tích Biển Hồ tăng gấp 5 lần, khoảng hơn 12.000 km². Nhịp Đập Lũ (Mekong Floodpulse) những năm trở lại đây trở nên suy yếu và thất thường.

Chỉ mới đây thôi, ngày 15/07/2024, Uỷ hội Sông Mekong MRC 4 nước mới đưa ra một sơ đồ trong bản tường trình Ghi nhận lưu lượng nước của Biển Hồ Tonle Sap biến thiên theo tháng:

·      Vùng Xanh là biến thiên trong những năm (97-22) 

·      Đường Xanh đậm: trung bình dài hạn / Long Term Averahe / LTA (97-22)

·      Đường Xanh lục: dung lượng năm 2022

·      Đường Xanh da trời: dung lượng năm 2023

·      Đường Đỏ: dung lượng năm 2024 cho tới giữa tháng 7: Lượng nước của Biển Hồ chỉ còn 38%, là dung lượng thấp nhất trong năm: Biển Hồ mất đi 7.000 MCM (triệu mét khối) tương đương với lượng nước tiêu tưới cho một diện tích  1.400.000 hectares ruộng đồng. [Ghi chú của KS Phạm Phan Long, VEF]   

Hình 8: Sơ đồ dung lượng Biển Hồ Tonle Sap thay đổi theo mùa và biến thiên theo tháng. [nguồn: MRC 15/07/2024]

Bấy lâu đã có bao nhiêu Lễ Hội Nước Bon Om Touk hàng năm trước Hoàng Cung bị huỷ vì không còn đủ nước từ con Sông Mekong chảy ngược lên Biển Hồ, mà ai cũng biết nguyên nhân là do chuỗi đập thuỷ điện dòng chính khổng lồ Vân Nam và sau này là Lào. 

Về mối quan hệ các quốc gia trong ASEAN: Hun Sen đã phá vỡ sự đoàn kết của 11 quốc gia  ASEAN. Trước sự bành trướng hung hãn của Trung Quốc trên Biển Đông, các quốc gia ASEAN trong đó có Việt Nam muốn có một tiếng nói chung trong vùng, nhưng Campuchia là quốc gia duy nhất đã từng hai lần (2012, 2016) ngăn chặn và đơn phương phủ quyết, khiến ASEAN không sao ra được một tuyên cáo chung. Cam Bốt đã làm tê liệt tổ chức ASEAN, Phnom Penh đã coi mối giao hảo với  Bắc Kinh là quan trọng hơn tư cách thành viên của ASEAN, gây ra sự chia rẽ và bất ổn định trong khu vực. 

Về Hiệp định Sông Mekong 1995: có lẽ đây là sai lầm lớn nhất vào cuối đời của Hun Sen. Không nhắc tới chuyện ơn nghĩa Việt Nam giúp đất nước Campuchia có được “ngày khai sinh lần thứ hai”, với những phát biểu về dự án Kênh Funan Techo, ông Hun Sen đã chọn một vị thế đối đầu với nước láng giềng Việt Nam, qua thái độ không hợp tác, từ chối cung cấp và chia sẻ thông tin về Kênh Funan Techo. Cha con ông Hun Sen đã thiếu thành thật khi cố tình gọi sai tên con sông Bassac là một phụ lưu (Tributary), trong khi con kênh Funan Techo lấy nước từ cả hai phân lưu (Distributaries) của sông Mekong nhưng vẫn tránh né thủ tục PNPCA, Hun Sen đã phá vỡ Hiệp Định Sông Mekong 1995.

Nếu bảo rằng Kênh Funan không có ảnh hưởng gì tới dòng chảy của hệ thống sông Mekong, thì tại sao lại dứt khoát từ chối chia sẻ những thông tin ấy trước nỗi lo lắng của Việt Nam? Campuchia hiện nay với dân số 17 triệu – đã tăng gấp 3 lần sau Khmer Đỏ, và dân số của riêng ĐBSCL là 20 triệu, nếu vựa lúa ĐBSCL của VN như một nguồn an ninh lương thực bị phá vỡ, thì giới lãnh đạo CPC nếu có tầm nhìn xa, họ đã có thể thấy rõ “cội nguồn bất an – the root of unrest” manh nha từ đâu rồi!

CHUNG SỐNG HOÀ BÌNH: MỘT TINH THẦN SÔNG MEKONG M4P2

Nửa thế kỷ qua, hai dân tộc Khmer và Việt Nam đã quá thống khổ và điêu đứng vì những cuộc chiến tranh. Thế hệ tương lai xứng đáng được hưởng một nền hoà bình bền vững, và cùng hiểu rằng “Mọi Người đều Sống Dưới Nguồn”, con Sông Mekong là sợi chỉ đỏ nối kết thay vì phân hoá. Điều ấy không chỉ đòi hỏi phải có một nguồn chất xám để xây dựng một nền “Văn Hoá Hoà Bình / Culture of Peace”.

Một lần nữa ở đây, người viết muốn nhắc tới ý kiến xác đáng và xây dựng của một học giảCPC, TS Chheang Vannarith, Chủ tịch Học viện Viễn kiến Á Châu (Asian Vision Institute). Trong một bài viết nhan đề “Ngoại giao Láng giềng Cam Bốt”, có viết: “Campuchia đang tiến sâu hơn nữa trong kết hợp vùng – với tin tưởng rằng tương lai của CPC không thể tách rời khỏi vùng. Chuyển đổi CPC thành một cửa ngõ, hay là một quốc gia cầu nối trong lưu vực sông Mekong là một nỗ lực lâu dài”.

Chheang viết tiếp: “Chính sách ngoại giao láng giềng của CPC phải bắt rễ từ những nguyên tắc cơ bản gồm 4 chữ M và 2 chữ P theo tiếng Anh (mà ông viết tắt là M4P2): Mutual respect / kính trọng nhau, Mutual understanding / hiểu biết nhau, Mutual trust / tin cậy nhau, và Mutual interest of Peace and Prosperity / cùng quan tâm tới Hòa bình và Thịnh vượng”.  

Phải nói rằng M4P2 là một nội dung cô đọng và hoàn hảo cho một Tinh thần Sông Mekong / Mekong Spirit – như một mẫu số chung, hay như một sợi chỉ đỏ nối kết mà chúng ta còn thiếu vắng bấy lâu giữa 4 quốc gia cùng sống chung trong một Lưu Vực. 

N.T.V.

California, 20/07/2024 

*Những bài viết liên quan: 

1/ Từ đế chế Phù Nam Khmer tới con kênh lịch sử Funan Techo của Vương quốc Cam Bốt. Ngô Thế Vinh https://vietecologypress.blogspot.com/2023/10/tu-e-che-phu-nam-khmer-toi-con-kenh.html

2/ Phù Nam Con Kênh Lịch sử và những bước tiến hành dự án giữa triều đại Cha và Con. Ngô Thế Vinh https://vietecologypress.blogspot.com/2023/11/phu-nam-techo-con-kenh-lich-su-va-nhung.html

3/ RFA Phỏng vấn BS Ngô Thế Vinh về Kênh Funan và Đồng Bằng Sông Cửu Long

https://vietecologypress.blogspot.com/2023/12/rfa-phong-van-bs-ngo-vinh-ve-kenh-funan.html

4/ Dự án Kênh Đào Funan Techo Ứng Xử Giữa Việt Nam và Cam Bốt Cảnh Đồng Sàng Dị Mộng. Ngô Thế Vinh https://vietecologypress.blogspot.com/2024/04/du-kenh-ao-funan-techo-ung-xu-giua-viet.html

---

BS Ngô Thế Vinh, tác giả 2 cuốn sách: Cửu Long Cạn Dòng, Biển Đông Dậy Sóng [2000] và Mekong Dòng Sông Nghẽn Mạch [2007] và nhiều bài khảo luậnliên quan tới các vấn đề môi sinh và phát triển Lưu vực sông Mekong và ĐBSCL. Đây là bài viết thứ 5 liên quan tới dự án Kênh đào Funan Techo sẽ được khởi xây ngày 5/8/2024. (Hình tác giả đang băng qua Biển Hồ, tới khu Bảo Tồn Sinh Thái Tonle Sap).

Tác giả gửi BVN