Bauxite Việt Nam

TS. Lê Anh Tuấn

Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu – Đại học Cần Thơ

Quá trình lịch sử hình thành Dự án Đập nước Myitsone

Myitsone là một địa danh thuộc bang Kachin, phía cực bắc Myanmar, nơi đầu nguồn sông Irrawaddy. Bang Kachin giáp ranh Trung Quốc cả hai phía Bắc và phía Đông. Sông Irrawaddy là con sông dài nhất, có lưu vực lớn nhất và lưu lượng nước lớn nhất Myanmar. Dự án đập nước Myitsone được đề xuất xây dựng trong một trao đổi của Tướng Than Shwe, Chủ tịch Hòa bình và Phát triển Myanmar, và Chủ tịch Trung Quốc Hồ Cẩm Đào nhân dịp Hội nghị Thượng đỉnh Á – Phi, tháng 4 - 2005. Sau đó, bản thoả thuận song phương xây dựng chuỗi đập thủy điện trên sông Irrawaddy được hai Bộ trưởng Ngoại giao của Trung Quốc là Yang Jiechi và của Myanmar là U Wunna Maung Lwin ký tại Bắc Kinh vào tháng 3 - 2009. Đây là giai đoạn mà quan hệ ngoại giao giữa Myanmar và Trung Quốc đạt đỉnh điểm mặn nồng, lúc này Myanmar đang là một quốc gia theo chủ nghĩa độc tài quân phiệt hà khắc, bị nhiều quốc gia trên thế giới lên án, cô lập và cấm vận. Về mặt đối ngoại và vũ khí quốc phòng, Myanmar gần như chỉ dựa vào một đồng minh lớn là Trung Quốc và một phần từ Bắc Triều Tiên.

Theo thiết kế của phía Trung Quốc, đập thủy điện Myitsone là một đập đá đổ, mặt phủ bê-tông có chiều cao 152 mét, dài 150 mét, làm ngập một diện tích 766 km² (gấp 1,5 lần diện tích đảo Phú Quốc, Việt Nam), công suất phát điện theo thiết kế là 6.000 megawatts (MW). Đập Myitsone đã được khởi công xây dựng từ tháng 11 - 2009 và dự kiến sẽ hoàn tất năm 2017. Đến lúc hoàn thành, nhà máy thủy điện Myitsone có thể sản sinh một nguồn điện lên đến 29.400 GWH/năm. Đập thủy điện Myitsone được xem là đập nước lớn thứ 15 trên thế giới. Chi phí xây dựng cho dự án này tương đương 3,6 tỷ USD. Đập Myitsone là một trong bảy đập thủy điện trên đầu nguồn sông Irrawaddy với tổng điện năng lên đến 13.360 MW.

Hình 1: Vị trí đập Myitsone trên sông Irrawady (Ảnh Google Map)

Toàn bộ chi phí xây dựng chuỗi đập nước này đều do Trung Quốc đầu tư, thông qua Tập đoàn Đầu tư Năng lượng Trung Quốc (China Power Investment Corporation, CPI). Tổng kinh phí mà CPI ước tính đổ vào Dự án thủy điện ở vùng này lên đến 20 tỷ USD. Cả người chủ đầu tư (CPI) và người đứng ra vừa khảo sát, vừa quy hoạch, vừa thiết kế và vừa nghiên cứu đánh giá tác động môi trường, tác động xã hội cho đập thủy điện Myitsone đều người Trung Quốc, đại diện là Viện CISPDR (Changjiang Institute of Survey, Planning, Design and Research). Theo CPI, việc cai quản nhà máy thủy điện Myitsone sẽ được giao lại toàn bộ cho chính quyền Myanmar sau 50 năm do người Trung Quốc quản lý và vận hành.

Các tác động môi trường và xã hội

Bản báo cáo “Đánh giá tác động môi trường phát triển thủy điện đập nước ở phần thượng nguồn sông Ayeyawady”⁽¹⁾ của CISPDR mô tả gần như đầy đủ các hạng mục xem xét môi trường, xã hội và cả về kinh tế cho công trình này. Báo cáo này khẳng định các tác động tiêu cực do đập thủy điện Myitsone gây ra gần như không đáng kể và có thể khắc phục, hạn chế. Phần kết luận của của báo cáo này còn nhấn mạnh dự án thủy điện này là cơ hội hiếm hoi cho Myanmar, có ý nghĩa lớn cho sự phát triển kinh tế và xã hội, cải thiện cơ sở hạ tầng, tạo động lực cho sản xuất công nghiệp, tạo công ăn việc làm cũng như nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân trong vùng. Xem ra bản báo cáo này làm như một thủ tục pháp lý phải thực thi theo nguyên tắc, vừa là văn bản “che chắn” tạo nên sự an tâm của giới cầm quyền Myanmar và làm cơ sở cho việc thúc đẩy quá trình xây dựng đập nước Myitsone.

Thật sự, vào thời điểm các thủ tục phê duyệt dự án lúc ấy, Myanmar vẫn chưa có một hệ thống pháp luật toàn diện để hỗ trợ đầy đủ nhằm giám sát nghiêm ngặt các mặt tiêu cực phát sinh từ một công trình lớn như vậy. Ngoài ra, Myanmar cũng thiếu các nhà khoa học độc lập có tầm cỡ về môi trường và xã hội để đánh giá và phản biện đầy đủ hết những gì mà bản báo cáo đưa ra có đúng mức và hợp lý đến chừng nào. Các học giả Myanmar trước đó đã đề xuất nên xây hai cái đập nhỏ hơn thay vì một cái lớn như CIP thiết kế nhằm giảm nhẹ các tác động tiêu cực nhưng đề xuất này đã không được chấp thuận.

Về mặt kinh tế, khoảng 15% lợi nhuận từ thủy điện sẽ chia cho chính quyền Myanmar (xấp xỉ 500 triệu USD/năm). Theo kế hoạch, nguồn điện năng phát ra từ công trình thủy điện này sẽ chuyển hơn 90% qua Trung Quốc, người Myanmar chỉ hưởng phần còn lại, chưa đến 10%. Ngoài ra, do toàn bộ trang thiết bị của nhà máy là của Trung Quốc sản xuất và lắp đặt nên việc phụ thuộc kỹ thuật hoàn toàn từ Trung Quốc là điều chắc chắn. Theo ý kiến của nhóm đối lập, thỏa thuận như vậy thì người Myanmar bị thiệt thòi rất nhiều vì lợi nhuận chính sẽ đổ sang cho người Trung Quốc hưởng, còn những hệ quả môi trường, xã hội và các rủi ro khác thì chính người dân Myanmar ở hạ lưu công trình sẽ hứng chịu trọn vẹn.

Mặc dầu Trung Quốc cho rằng quá trình xây dựng công trình này sẽ tạo thêm công ăn việc làm, tăng thêm thu nhập cho người lao động Myanmar nhưng thực tế, số công nhân Myanmar trên công trường chỉ chiếm khoảng 1/3 số công nhân Trung Quốc. Con số công nhân của Trung Quốc tại cao điểm thi công sẽ lên đên 40.000 người.

Công trình thủy điện Myitsone sẽ làm mất hơn 70.000 ha khu rừng nguyên sinh, cùng các vùng đất canh tác và cư trú ở đây, nhiều loài động và thực vật sẽ biến mất và tính đa dạng sinh học trong khu vực sẽ sút giảm. Đây là nơi giáp ranh của khu vực Ấn – Miến (Indo-Burma) và khu vực Nam Trung Hoa, được xem là một trong những điểm nóng đa dạng sinh học. Hệ sinh thái nơi đây sẽ thay đổi đáng kể mà bản báo cáo đánh giá tác động môi trường không thể liệt kê ra và tiên đoán trước hết được.

Vùng dưới hạ lưu sông Irrawaddy là những cánh đồng lúa trù phú của Myanmar, nơi cung cấp cho phần lớn lương thực chính cho gần 60 triệu người dân Myanmar. Hàng năm, phù sa của con sông lớn nhất Myanmar này cung cấp chất dinh dưỡng cho các vùng đất canh tác nông nghiệp này. Đập nước sẽ giữ lại các lượng phù sa cần thiết khiến đất đai sẽ nghèo nàn đi hoặc người nông dân sẽ phải mua thêm phân bón hóa học để bù đắp. Khi đó lợi nhuận nông nghiệp chắc chắn sẽ suy giảm. Mặc dầu nhà thầu Trung Quốc trấn an người dân Myanmar là đập nước này có xây thêm công trình xả bùn cát đáy nhưng thực ra, việc xả bùn cát về hạ lưu chỉ được thực hiện sau nhiều năm hồ chứa trữ nước. Do vậy, việc xả bùn cát cũng không giúp gì cho việc thiếu hụt phù sa cho hạ lưu. Những năm đầu hình thành đập và hồ chứa, chắc chắn nông dân Myanmar sẽ phải chịu những đợt khô hạn nặng nề vì hồ chứa phải cần thời gian tích nước, thời gian này có thể kéo dài nhiều năm.

Công trình này cũng sẽ làm giảm sút lượng cá trên sông do đập nước làm ngăn cản đường di chuyển và môi trường sinh sống của cá. Báo cáo của CISPDR đánh giá rủi ro này rất hời hợt, báo cáo chỉ nói một cách chung chung là các loài thủy sản sẽ bị ảnh hưởng do sự thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy của sông mà không có đánh giá định lượng rõ ràng.

Đập nước sẽ làm ngập 47 ngôi làng trong vùng và buộc hơn 10.000 người dân tộc Kachin phải rời bỏ nơi sinh sống hàng bao đời nay đến chỗ ở mới. Trước khi công trình khởi công, lực lượng quân đội Myanmar đã được sử dụng để cưỡng chế tất cả người dân sống trong vùng dự án này di dời sang nơi ở mới hoàn toàn khác với môi trường sống cũ của họ trước đó. Hồ chứa nước bao la phía trước đập sẽ làm ngập chìm và xóa vĩnh viễn các di sản tự nhiên, văn hóa và lịch sử của người Kachin. Việc cưỡng chế di cư này đã gây nên một làn sóng phẫn nộ cho các bộ tộc sống ở bang Kachin.

Theo thiết kế, công trình thủy điện Myitsone chịu được các trận động đất cấp 8 nhưng nguy cơ bị động đất cũng khá lớn vì toàn bộ khối nước khổng lồ và trọng lượng công trình đều nằm trên đới đứt gãy Sagaing. Nếu có động đất trên cấp 8, đập sẽ bị vỡ kèm theo hiện tượng đất trượt tạo nên một trận cuồng lũ nhanh chóng giết chết hàng ngàn người sinh sống ở thành phố Myikyina nằm phía dưới hạ lưu của đập.

Các đợt phản kháng chống lại dự án

Dù thời điểm chuẩn bị dự án, đất nước Myanmar còn nằm trong tay giới quân sự độc tài, các tổ chức đối lập đàn áp và tiếng nói đối kháng của người dân bị kiểm soát chặt nhưng đã có những đợt phản đối dự án Myitsone này. Năm 2007, 12 đại diện người dân bang Kachin đã ký tên trong một bức thư gởi Tướng Than Shwe và Bộ Điện lực Myanmar đòi hủy bỏ dự án. Mạng lưới Sông ngòi Miến Điện (Burma River Network - BRN) cũng đã gởi một lá thư yêu cầu nhà cầm quyền Trung Quốc phải đánh giá tác động môi trường và xã hội một cách nghiêm chỉnh, công bố công khai bản báo cáo ra công chúng và phải có ý kiến của các cộng đồng người dân bị ảnh hưởng trong quá trình ra quyết định. Trong chính quyền Myanmar, dưới sự chỉ đạo của Bộ trưởng Bộ Môi trường Zaw Min, một báo cáo của Hội Bảo tồn thiên nhiên và Đa dạng sinh học (Biodiversity And Nature Conservation Association - BANCA) cũng đề xuất giảm quy mô xây dựng đập lớn bằng cách làm hai đập nhỏ hơn nhưng báo cáo này cuối cùng bị ỉm đi, không được công bố lúc đó.

Cuộc phản kháng đôi lúc đã xảy ra dưới hình thức bạo lực. Ngày 17 - 4 - 2010, ba quả bom đã phát nổ ở công trường xây dựng đập nước, giết chết 4 người Trung Quốc và làm bị thương 20 người khác. Chính quyền Myanmar nghi ngờ lực lượng vũ trang đòi độc lập cho Kachin (KIA) là thủ phạm gây ra vụ nổ này nhưng KIA đã bác bỏ cáo buộc trên.

Bên ngoài Myanmar như tại Mỹ, Anh, Đức, Nhật, thường xuyên có các cuộc biểu tình trước Tòa Đại sứ Miến Điện chống Trung Quốc xây đập thủy điện của kiều dân Miến Điện. Các cuộc phản kháng ôn hòa hơn trong nước đã diễn ra dưới nhiều hình thức. Lãnh tụ đối lập ở Myanmar, nhân vật đã đoạt giải Nobel Hòa bình, bà Aung San Suu Kyi đã nhiều lần lên tiếng cổ động chiến dịch chống lại việc triển khai xây dựng thủy điện Myitsone, xem dự án là một đe dọa môi trường và xã hội. Chính dự án thủy điện này đã làm gia tăng thêm sự cách biệt giữa chính quyền và người dân Myanmar cũng như gia tăng làn sóng ngầm chống Trung Quốc trong nội bộ nhân dân Myanmar.

Câu chuyện chính trị trong quyết định đình chỉ xây dựng đập thủy điện

Myanmar có một biên giới dài từ Bắc xuống Nam với Trung Quốc. Đất nước này bị cô lập do cấm vận nhiều năm vì giới cầm quyền quân sự ở đây đã cai trị hà khắc và đàn áp dân chủ. Chính quyền quân sự Myanmar thời đó chỉ còn biết bám vào đồng minh lân cận là Trung Quốc. Ngược lại, Trung Quốc cũng cần một đất nước Myanmar giàu tiềm năng thủy điện, khoảng sản, lâm nghiệp và nông nghiệp, đặc biệt hơn hết là Trung Quốc cũng rất cần một tuyến đường ngắn nhất đi ra Ấn Độ Dương. Tuyến đường này giúp Trung Quốc có thể chuyển dầu và gas khai thác từ vịnh Bengal vào lục địa. Myanmar có vị trí địa lý đặc biệt này và Trung Quốc gần như không còn lựa chọn nào khác.

Tháng 5 - 2008, trận bão xoáy Nagis đã quét qua vùng đồng bằng Irrawady gây một thảm họa khủng khiếp về thiên tai cho nhân dân Myanmar. Số người chết vượt trên con số 100.000 người, chưa kể hàng trăm ngàn người chịu thương tích, hơn 90% nhà cửa và cơ sở hạ tầng trên đường đi của cơn bão Nagis này bị tàn phá gần như hoàn toàn. Khi đến thị sát vùng này, ông Thein Sein, lúc đó vẫn còn là một vị tướng trong quân đội, mới chợt nhận thấy sự mất mát quá lớn của đất nước, điều này đã thay đổi nhận thức lớn trong suy nghĩ của ông. Nhìn lại quan hệ quốc tế của Myanmar, ông nhận thấy việc đóng cửa đất nước, chỉ gắn kết với Trung Quốc nhiều năm chỉ làm đất nước luôn luẩn quẩn trong đói nghèo, lạc hậu, bị Trung Quốc o ép và cộng đồng thế giới cô lập. Từ khi trở thành Tổng thống ngày 4 - 2 - 2011 và qua các thảo luận trong nội bộ chính quyền, ông Thein Sein đề xuất ra các sáng kiến môi trường, trong đó có việc xem xét dự án thủy điện trên sông Irrawady và đưa ra công khai cho công chúng góp ý. Dù còn ít nhiều nghi ngại với chính quyền, nhưng kết quả khảo sát thật bất ngờ, khoảng 90% người dân được hỏi đều phản đối dự án đập thủy điện Myitsone.

Ngày 30 - 9 - 2011, phát biểu trước Quốc hội, Tổng thống Thein Sein tuyên bố đình chỉ việc xây dựng đập thủy điện vì những lý do nguy cơ môi trường và xã hội.

Hình 2: Phản kháng xây đập Myitsone và chống Trung Quốc

(Ảnh Reuter)

Dự án Myitsone bị treo lại ít nhất cho đến hết nhiệm kỳ của Thein Sein và gần như khó có cơ hội hồi phục nếu không có biến cố chính trị gì lớn như hiện nay. Quyết định không xây tiếp dự án thủy điện Myitsone làm chính quyền Trung Quốc vô cùng tức giận và quan hệ ngoại giao Trung – Miến đột nhiên xấu đi.

Hình 3: Công trường xây dựng đập Myitsone nay đã bị dừng

(Ảnh International Heard Tribune)

Cùng với việc thả hàng ngàn tù nhân chính trị, tạo điều kiện cho các nhà đối lập và bà Aung San Suu Kyi trở lại chính trường, cho báo chí nhiều quyền tự do hơn, từ chối mua vũ khí của Trung Quốc, mở cửa các cải cách dân chủ và quan hệ với nhiều nước, Myanmar đã thực sự đứng lên đón nhận sự ủng hộ của quốc tế để phát triển đất nước và nâng cao cuộc sống đích thực cho nhân dân.

L. A. T.

6-7-2012

Tác giả gửi trực tiếp cho BVN

---------

(1) CISPDR, 2010. Environmental Impact Report of Hydropower Development in Upper Reaches of Ayeyawady River, 313p.