Bauxite Việt Nam

Đỗ Kim Thêm

Doanh nhân Donald Trump đã khởi xướng trào lưu dân tuý và hai lần thắng cử tổng thống. Ngay khi xuất hiện lần đầu tiên trên chính trường để vận động tranh cử năm 2016, Trump không có tham vọng thu tóm quyền lãnh đạo Đảng Cộng hoà trong ý tưởng thù địch, mặc dù thể hiện nhiều quan điểm chống đối gay gắt. Ngược lại, ngày nay, "chủ thuyết Trump" chế ngự toàn diện mọi sinh hoạt của đất nước. Thực ra, khi nhìn lại hoạt động của Đảng trong thời hiện đại, đây là kết quả của một tiến trình dài nhằm tái định hình chiến lược bảo thủ mà Đảng đã đề ra vào những năm 1960.

Chủ thuyết Trump

Chủ thuyết Trump lấy khẩu hiệu "Nước Mỹ trên hết" làm phương châm. Về cơ bản, đây là một trào lưu dân tuý để chống đối giới tinh hoa đang thống trị và phá hoại đất nước. Với những lời lẽ hùng biện cực kỳ thu hút, Trump thành công trong việc khơi dậy nỗi sợ hãi và oán giận của người dân cô thế khi nêu ra những bất công xã hội đang đe dọa nghiêm trọng và các thay đổi quan trọng về văn hóa và dân số. 

Để đạt mục tiêu này, Trump quyết tâm loại trừ các thế lực đang cầm quyền bằng cách kết hợp việc đề cao tinh thần dân tộc da trắng, định hướng phát triển kinh tế nội địa đang suy sụp qua chính sách bảo hộ thị trường và ngăn chận luồng di dân bất hợp pháp. Trong chiến lược huy động dân chúng, Trump có biệt tài sử dụng các luận điệu đầy cảm xúc và gần gũi làm diễn ngôn chính trị, nhờ dân chúng say mê mà Trump trở thành một trung tâm toả sáng, cho dù đời sống cá nhân Trump có lắm tranh chấp pháp lý, từ kinh doanh, hình sự đến tình dục.

Chủ trương đổi mới quyết liệt này của Trump lại có mặt trái: làm suy yếu các chuẩn mực về giá trị dân chủ, tinh thần trọng pháp, hợp tác quốc tế và vai trò kiểm soát của báo chí. Nếu nhìn lại Đảng Cộng hoà trong bối cảnh thành lập, thì mọi chủ trương lãnh đạo là khác hẳn. 

Bước đầu của Đảng Cộng hòa  

Đảng Cộng hòa thành lập vào năm 1854 là một phong trào phản đối chế độ nô lệ đang lan rộng. Việc lập Đảng là để đối phó với Đạo luật Kansas-Nebraska, luật này cho phép những người định cư ở các vùng lãnh thổ mới có quyền tự quyết định việc cho phép có chế độ nô lệ hay không. Việc địa phương mở rộng thẩm quyền lập pháp này làm cho một số thành viên sáng lập Đảng kêu gọi là nên bãi bỏ hoàn toàn. Chỉ sáu năm sau, ứng cử viên Abraham Lincoln của Đảng Cộng hòa lần đầu tiên thắng cử tổng thống và mở đường cho việc chấm dứt chế độ nô lệ trên toàn quốc về sau.

Tuy nhiên, nếu xét về mặt chính sách bảo thủ của Đảng, các biến cố liên tiếp sau những năm 1860 ít quan trọng hơn so với những năm 1960, đây là thời điểm mà các nỗ lực tái định hình chiến lược được khởi đầu và hoàn chỉnh trong vòng một thập niên. Sự chuyển đổi này đặt trọng tâm tại các tiểu bang miền Nam, nơi mà một thế kỷ trước đó mục tiêu chấm dứt chế độ nô lệ của Đảng bị kịch liệt phản đối.

Thành trì miền Nam  

Tự nhận là "Đảng của Lincoln" và đảm nhiệm vai trò giải phóng nô lệ, giới bảo thủ trong Đảng Cộng hòa ở miền Nam đã thất bại trong gần một thế kỷ sau khi Nội chiến kết thúc. Mãi cho đến năm 1964, tình trạng này mới thực sự thay đổi, đặc biệt nhất là khi Barry Goldwater, ứng cử viên tổng thống của Đảng Cộng hòa, đã đề ra việc huỷ bỏ các biện pháp lập pháp để đem lại tình trạng bình đẳng cho người dân da đen. 

Trong cuộc vận động tranh cử, Goldwater chính thức biện minh cho quan điểm này khi dựa vào tinh thần hiến định, nhưng đối với nhiều người da trắng ở miền Nam, đây là thông điệp rất rõ ràng: Đảng Cộng hòa từ nay sẽ đại diện cho quyền lợi chính đáng của họ. Mặc dù thua cử trước Tổng thống đương nhiệm Lyndon B. Johnson với tỷ lệ quá chênh lệch, nhưng lại là lần đầu tiên, Goldwater thắng cử tại các khu vực cực Nam, Deep South, nơi mà tình trạng phân biệt chủng tộc và hạn chế quyền của người Mỹ da đen là đặc biệt nghiêm trọng. 

Đằng sau "Chiến lược cho miền Nam", Southern Strategy, có những cân nhắc rõ ràng. Nếu như trước đây ở một khu vực bảo thủ, cử tri da trắng gần như chỉ bỏ phiếu cho Đảng Dân chủ vì lý do lịch sử, thì nay với việc Đảng Cộng hòa thắng phiếu, Đảng có thể suy diễn rằng, trong lâu dài ở cấp độ quốc gia, Đảng nắm chắc được trong tầm tay thành phần đa số theo bảo thủ. Trong cuốn sách The Emerging Republican Majority xuất bản năm 1969, tác giả Kevin Phillip, một chiến lược gia trẻ và có nhiều ảnh hưởng, dự đoán rằng, nếu tiếp tục theo đường lối này, Đảng Cộng hòa sẽ thắng cử cho đến năm 2000.

Dự đoán này đã được chứng minh là chính xác cho đến những năm 1990. Từ năm 1968 đến năm 1988, Đảng Cộng hòa đã thắng năm trong số sáu cuộc bầu cử tổng thống; chỉ trong cuộc bầu cử vào năm 1976, nhờ ảnh hưởng vụ tai tiếng Watergate mà Jimmy Carter thuộc Đảng Dân chủ mới thắng Gerald Ford với tỷ lệ suýt soát. 

Chiến lược của Goldwater sử dụng, sau đó được Richard Nixon và Ronald Reagan hoàn thiện và gây ảnh hưởng tích cực trong việc theo đuổi mục tiêu dân túy. Năm 1972 và 1984, Richard Nixon và Ronald Reagan thậm chí còn tái thắng cử khi giành được 49 trong số 50 tiểu bang cho cá nhân và Đảng Cộng hòa.

Richard Nixon 

Khi Richard Nixon thắng cử vào năm 1968, một liên minh bảo thủ thành hình. Thoạt đầu, giới bảo thủ trong đảng tỏ ra không tin tưởng Nixon, một thành phần theo chủ thuyết dân túy và biết tận dụng cơ hội cốt để gây chia rẽ. Sau khi nắm quyền, Nixon kết hợp với các chính trị gia trong đảng để tấn công "giới tinh hoa theo văn hóa tự do", bao gồm các thành phần xã hội khác nhau, trong đó có giới tài tử điện ảnh Hollywood, học thuật, truyền thông, tòa án. Họ tranh đấu cho các vấn đề tự do liên quan đến ma túy, tội phạm, tôn giáo, phá thai, tình dục, dạy con, quyền của người đồng tính và lòng yêu nước. Theo Nixon, họ đã làm băng hoại các giá trị truyền thống của Mỹ. 

Ronald Reagan

Với Ronald Reagan vào năm 1980 vấn đề màu sắc dân tuý có nội dung khác hơn. Dân chúng có một lập luận để chống chính phủ: Washington không có khả năng chi tiêu tiền của người nộp thuế một cách có trách nhiệm. 

Trong thời Reagan, Đảng Cộng hòa được mô tả như là "chiếc ghế có ba chân", đây là một cách nói ẩn dụ quen thuộc, có nghĩa là, đảng là liên minh kết hợp được ba giới bảo thủ về kinh tế, quốc phòng và chính trị xã hội. 

Giới kinh tế được hưởng lợi từ việc giảm thuế, dở bỏ các rào cản thương mại và giảm các hoạt động phung phí của chính phủ. Giới diều hâu quân sự ủng hộ cho chính sách an ninh và đối ngoại mạnh mẽ, họ nhận được một ngân sách quân sự được chuẩn chi hậu hĩ và hậu thuẫn cho một chính sách đối ngoại can thiệp, trong khi giới bảo thủ chính trị xã hội hy vọng là các giá trị theo tinh thần Ki tô giáo sẽ hồi sinh.

Newt Gingrich

Sau khi Đảng Cộng hòa thắng cử tại Hạ viện trong cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ năm 1994, Newt Gingrich được bầu làm Chủ tịch Quốc hội từ năm 1995 đến năm 1999, tình hình nghiêm trọng hơn. Với sáng kiến chính trị "Hợp đồng với Mỹ”, một dự án nhằm giảm quy mô của chính phủ, Gingrich trở nên nổi danh và nhờ thế mà lên tiếng tác động cho trào lưu. Gingrich thúc đẩy các chính sách dân tuý quyết liệt hơn bằng cách tỏ ra bất hợp tác các đối thủ. Trong một tài liệu huấn luyện dành cho các ứng viên của Đảng mang tựa đề Language, a Key Mechanism of Control, Gingrich khuyến khích tất cả các đảng viên là nên "nói như Newt",phê phán đối thủ Đảng Dân chủ là "bệnh hoạn", "tham nhũng" hoặc "phản bội". Kể từ đó, các phương tiện truyền thông của Đảng liên tục phổ biến các luận điệu này và mọi người cũng đồng thuận sử dụng loại ngôn ngữ “mới” này.

Trump

Các kinh nghiệm về ảnh hưởng dân tuý của các bậc tiền nhiệm được Donald Trump tiếp nối khai thác, điển hình là khơi động hình ảnh thù địch của thủ đô Washington, D.C. Theo Trump, thủ đô, một biểu tượng của các cơ sở lưỡng đảng sinh hoạt lâu đời, không còn hoa lệ, mà là một đầm lầy cần phải tát cạn, vì giới lãnh đạo ngự trị nơi này làm băng hoại đất nước. Giới thượng lưu có tài biết dùng những lời lẽ hoa mỹ; thực ra, họ chỉ tạo ra các luật lệ phức tạp và không cần thiết, nhất là không quan tâm đến quyền lợi thiết thân của người Mỹ và gây thêm hỗn loạn trên chính trường. Khi nhận ra rằng giới tinh hoa bất tài và lo bảo vệ các lợi ích riêng; cuối cùng, dân chúng chỉ còn nhìn họ như là kẻ thù địch và thoá mạ không tiếc lời như là vũ khí. 

Nhìn chung, ba nhóm bảo thủ trong thời Reagan vẫn còn tồn tại, nhưng trong thời Trump, màu sắc dân túy đã làm thay đổi các chiều hướng. Trong khi Trump hứa hỗ trợ tài chính tối đa cho quân đội, nhưng lại kêu gọi thực thi một chính sách đối ngoại theo chủ thuyết cô lập bằng cách rút khỏi các liên minh quốc phòng (NATO) và cơ cấu hợp tác đa phương (WHO). Thay vì thúc đẩy tối đa cho tự do thương mại quốc tế, Trump lại dùng thuế quan thành một loại vũ khí trong các cuộc thương chiến.

Giới bảo thủ theo tinh thần Cơ đốc giáo tỏ ra hài lòng hơn. Bằng cách bổ nhiệm các thẩm phán bảo thủ vào các tòa án liên bang và thực hiện các biện pháp hạn chế quyền của các nhóm thiểu số, Trump đã đáp ứng được những quan tâm của giới cánh hữu Cơ đốc giáo trong nhiệm kỳ đầu tiên; dĩ nhiên, các biện pháp này là không giống như bất kỳ sách lược của Tổng thống Cộng hòa nào khác trước đây. Hình ảnh Trump tài năng xuất chúng trở thành một thiên sứ hy sinh xuống trần để cứu độ trần gian. Nhờ có niềm tin mãnh liệt này mà giới lãnh đạo hâm mộ dốc tâm cầu nguyện cho Trump khi lâm nạn.

Trong nội bộ Đảng ngày nay, hầu như không có các đối thủ nào mang tầm vóc ngang hàng với Trump, nếu xét về nội dung chủ thuyết Trump. Ví dụ, sau vụ  tấn công vào Điện Capitol Hoa Kỳ vào ngày 6 tháng 1 năm 2021, có mười đảng viên Cộng hòa tại Hạ viện đã bỏ phiếu chống lại Trump trong thủ tục luận tội lần thứ thứ hai, thì trong cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ năm 2022, chỉ có hai người có thể giữ được ghế. Kết quả này cho thấy là trong Đảng đang thiên về một khuynh hướng chung: chấp nhận việc sử dụng bạo lực có động cơ chính trị và đa số cử tri có thái độ cực đoan hơn.

Trong cuộc bầu cử sơ bộ tổng thống năm 2016, chỉ có một số ít đảng viên Đảng Cộng hòa trong Quốc hội tỏ ra ủng hộ cho Trump; ngược lại, trong các cuộc bầu cử sơ bộ nội bộ đảng lần sau này, những người đặc biệt trung thành với Trump làm nghị sĩ đã tăng lên. Nhờ có nhiều người trung thành, nên Trump thông qua nhanh hơn các chương trình nghị sự tại Quốc so với nhiệm kỳ đầu.

Cho dù ảnh hưởng của Trump vẫn có giới hạn nhất định, các cuộc tranh luận sôi nổi về dự luật ngân sách Giáng sinh năm 2024 là một bằng chứng cụ thể cho thấy là việc chính phủ sắp đóng cửa (Government Shutdown) được ngăn chận. Đặc biệt là trước áp lực của đại doanh nhân Elon Musk, người sẽ cố vấn cho Trump trong nhiệm kỳ thứ hai và lãnh đạo Ủy ban cải cách về việc cắt giảm quy mô của chính quyền liên bang, Trump đã lên tiếng vào phút chót để chống lại một thỏa hiệp lưỡng đảng đã nhận được sự ủng hộ rộng rãi ở cả hai viện. Tuy nhiên, đề xuất thay thế của Trump đã thất bại tại Hạ viện, với 38 đảng viên Cộng hòa bỏ phiếu chống, 17% phe Cộng hòa trong Hạ viện. 

Sẽ tiếp tục tùng phục Trump  

Trong việc định hướng chính sách bảo thủ cho Đảng Cộng hòa trong thời gian tới, quan điểm của các cử tri nòng cốt cấp cơ sở sẽ đóng vai trò quyết định, nhưng họ sẽ đi theo chiều hướng của Trump đề ra. Hiện nay, nhận xét chung cho thấy là tình trạng dị biệt về sắc tộc ngày càng đa dạng, khía cạnh này chắc chắn sẽ làm suy yếu ảnh hưởng cho nhóm bảo thủ gốc da trắng. Nỗi lo sợ về hậu quả chính trị này là yếu tố chính giúp cho Trump thắng cử vào năm 2016 và tái thắng cử vào năm 2024. Họ lập luận chung là nên bầu cho Trump vì đây là cách duy nhất để bảo vệ nước Mỹ "thực sự" và quyền lợi của "người Mỹ thực sự". 

Từ việc định hình lại chiến lược bảo thủ cho Đảng trong những năm 1960 cho đến việc leo thang màu sắc dân tuý dưới thời Trump, Đảng có một điểm chung để theo đuổi: cố ý sử dụng tình trạng phân hoá xã hội thành một chiêu bài đấu tranh và thoá mạ các đối thủ là phương tiện. Phương cách này làm biến đổi văn hoá chính trị; do đó, các giá trị cao đẹp của nền dân chủ lưỡng đảng lâm cảnh suy tàn.  

Kết quả bầu cử năm 2024 làm thay đổi một phần nào khi Trump thành công trong số các cử tri thuộc khối Mỹ La tinh. Trong hai cuộc bầu cử, Trump đã có thể giảm xuống 5 điểm, từ 38 và 33 phần trăm điểm. Thành công này là nhờ chính sách đa dạng hóa của Đảng. Những người ủng hộ Đảng nhận ra rằng một xã hội đa dạng về sắc tộc không nhất thiết làm giảm ảnh hưởng chính trị và có thể mở đường cho một định hướng chiến lược khác ôn hòa hơn.

Mặt khác, vào đầu nhiệm kỳ thứ hai, Donald Trump có nhiều thuận lợi hơn trong việc thực hiện các mục tiêu theo chủ thuyết Trump, giới chỉ trích Trump trong Đảng đành phải im lặng, cụ thể là việc tái cấu trúc bộ máy chính phủ không có bất kỳ sự phản đối quyết liệt nào. Hơn nữa, chiến thắng của Trump lại trở thành một bài học quý giá để cho các thành phần hậu duệ khác noi theo, nhất là việc áp dụng các phong cách và ngôn ngữ dân túy vì nó phù hợp với truyền thống của Đảng.

Vai trò các đại gia công nghệ

Những người bầu cho Trump hy vọng là khi trở lại Nhà Trắng năm 2025, Trump sẽ nhiều có kinh nghiệm làm việc hữu hiệu hơn và nước Mỹ sẽ khởi sắc. Nhưng thực tế đã xóa tan bao ước vọng chân thành vì ngày lễ nhậm chức của Trump đem lại một bằng chứng ngược lại. 

Hình ảnh các đại gia công nghệ Musk, Amazon và Meta ngồi ngay trên hàng ghế đầu và được Trump quan tâm ưu tiên hơn các thành viên trong nội các mới, kể cả giới lãnh đạo Big Oil và ngành tài chính là một thực tế và là một thông điệp mạnh mẽ hơn bất kỳ lời tuyên hứa hùng hồn nào của Trump trong dịp trọng đại này. 

Nhìn chung, mối quan hệ giữa Trump và các đại gia công nghệ là phức tạp, nhưng chắc chắn sẽ ảnh hưởng đáng kể đến các chính sách công nghệ và luật pháp trong tương lai. Từ nay, nội các mới của Trump không còn là một công cụ của công quyền đóng vai trò trung gian hữu ích cho các hoạt động kinh doanh tư nhân, mà là các đại doanh gia trực tiếp lo việc kinh doanh và nhân danh chính quyền, đứng đầu là Trump, một Dealmaker chính hiệu và mối quan hệ giữa Trump và các đại gia công nghệ là các ví dụ. 

Dự án trí tuệ nhân tạo “Stargate” của Trump đã thu hút các khoản đầu tư khổng lồ mà Musk là một trong những người công khai ủng hộ dự án này. Tuy nhiên, Musk đã bày tỏ sự bất bình khi Trump chọn Sam Altman làm đối tác chính, dẫn đến một số căng thẳng. Sau khi bị cấm sử dụng Facebook và Instagram vào năm 2021, Trump và Mark Zuckerberg đã có những cuộc trao đổi để cải thiện mối quan hệ. Zuckerberg bắt đầu ủng hộ Trump trong nhiệm kỳ thứ hai. Trong nhiệm kỳ đầu tiên, Trump đã chỉ trích Jeff Bezos và Amazon về việc lách luật thuế và ảnh hưởng đến thị trường bán lẻ. Tuy nhiên, mối quan hệ này đã cải thiện sau khi Trump tái đắc cử và Bezos đang ủng hộ các chính sách kinh tế của Trump.

Có các lập luận dè dặt hơn khi cho rằng, các mối quan hệ này không thể bền vững vì tất cả đều chạy theo tư lợi và phải thay đổi khi không còn phù hợp nhau. Nhiều yếu tố liên quan đến chính sách công nghệ, lợi ích kinh tế và các sự kiện chính trị sẽ ảnh hưởng đến mối quan hệ này, nhưng cuối cùng, như ngưởi Việt thường nói, một rừng không thể có hai cọp và một nước không thể có hai vua, chuyện gì phải đến sẽ đến. Chủ trương dân tuý của Đảng Cộng hoà trong thời Trump có quá nhiều yếu tố mới nên càng khó xác định hơn. 

Tại sao các đại gia công nghiệp đồng loạt tìm đến Trump trong nhiệm kỳ hai và đang tiếp quản các hoạt động kinh tế và chính trị thay cho chính phủ? Do đó, các mối lo âu của giới da trắng bảo thủ và trung lưu trở nên chính đáng hơn bao giờ hết: Còn ai sẽ đứng ra bảo vệ cho quyền lợi của họ? 

Khó lường đoán là tình trạng các đại gia có thừa khéo léo trong việc sử dụng sức mạnh thị trường và tận dụng các nền tảng truyền thông và công nghệ để thúc đẩy lợi ích cá nhân, họ cũng dư kỹ năng để thao túng các thông tin sai lệch. 

Còn Trump làm gì để đối phó với họ? Không một ai biết rõ rồi sẽ ra sao? Trump sẽ hợp tác trong chừng mực nào? Trump thực sự có khả năng giám sát những hoạt động này để phát huy các tiến bộ xã hội và chia sẻ phúc lợi đồng đều cho dân chúng không? Có lẽ một cuộc chiến thầm lặng đang khởi đầu và còn quá sớm để biết vể thành tựu của Trump trong nhiệm kỳ thứ hai.

Đ. K. T.

Tác giả gửi BVN