Bauxite Việt Nam

Trần Gia Ninh

Tuần này hàng triệu học sinh đã bắt đầu học niên khoá 2025-2026. Bộ trưởng tuyên bố đây là năm học của CHẶNG ĐƯỜNG 80 NĂM VÀ SỨ MỆNH KIẾN TẠO CON NGƯỜI VIỆT NAM TRONG KỶ NGUYÊN MỚI. Mà đúng là mới thật, Nghị quyết 71 ngày 22/8/2025 của Bộ Chính trị vừa được ban hành. Nhiều đổi mới táo bạo, ví dụ như phải “chuyển mạnh sang phương pháp giáo dục hiện đại, tích cực, đổi mới sáng tạo, hướng học sinh tư duy độc lập…”, hoặc cụ thể hơn là soạn “MỘT BỘ SÁCH GIÁO KHOA CHUNG THỐNG NHẤT”. Còn với đại học thì “…QUYỀN TỰ CHỦ CỦA CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC PHẢI ĐƯỢC BẢO ĐẢM KHÔNG PHỤ THUỘC VÀO TỰ CHỦ TÀI CHÍNH”. “VIỆC PHONG CÁC CHỨC DANH GS, PGS LÀ TỰ CHỦ CỦA TRƯỜNG ĐẠI HỌC THEO THÔNG LỆ QUỐC TẾ và điều kiện thực tế…”. Nhiều lắm. Toàn là những điều chưa từng có!

Đã có không ít những ý kiến tâm huyết bàn về cải cách toàn diện những ngày vừa qua. Như một nhà văn nổi tiếng đã viết: "CẢI TỔ CĂN BẢN GIÁO DỤC" đầu tiên phải là cải cách về triết lý giáo dục. Xóa ngay cái điều 3 định hướng: "Tính chất, nguyên lý của giáo dục" trong Luật giáo dục là: "lấy chủ nghĩa Mác- Lenin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng" đi. Đặc biệt là cái chủ nghĩa lỗi thời "Mác- Lenin"! … Không đổi mới chính trị, mọi cố gắng bứt phá cải cách của các ngành trong xã hội trở nên bế tắc, tuyệt vọng, vô nghĩa. Nên thực ra, ngành giáo dục nước nhà bấy lâu nay cứ gọi "cải cách", "kiến tạo" cho oai, chẳng qua là các cuộc "hàn vá" những chỗ quá lủng, hư hỏng cũ nát thôi. Nay mai, nó lại thủng ra chỗ khác... Sứ mệnh của ông thợ hàn nồi chỉ có thế!”. 

Ý kiến này hoàn toàn chính xác và logic. Tuy nhiên, không lẽ cứ phải bó tay ngồi chờ ư? 

Mỗ nghĩ, chúng ta nên đành chấp nhận thực trạng để tìm cách đưa nền giáo dục Việt 

Nam tiến bộ hơn và đuổi kịp sự phát triển của thế giới. Rút kinh nghiệm phát triển kinh tế thị trường trên thực tế khá thành công mà về danh nghĩa vẫn cứ phải gài Mã Liệt vào, đâu dám công khai bỏ đi.

Giáo dục là vấn đề dài hạn, trồng người trăm năm, cho nên không thể chờ mãi.

Mỗ thấy có nhiều cách thay đổi nền giáo dục ngay từ bây giờ, nhất là lúc này thế giới đang chuyển sang một cuộc cách mạng trí tuệ và đạo đức mới. Chúng ta nên thảo luận việc này ngay, nhưng phải dành vị trícải cách giáo dục này cho lớp trẻ đóng vai trò chính. Các vị lão làng, cây đa cây đề, kể cả bộ trưởng, các cấp lãnh đạo giáo dục hiện nay, nên đứng sang một bên. 

Mỗ không có tài cán gì trong giáo dục phổ thông, chỉ là một lão già quá đát, ngoài cuộc, nhưng rất quan tâm đến giáo dục, cố gắng tìm hiểu, suy nghĩ lâu lắm rồi, nay xin mạo muội phát biểu vài suy nghĩ, không thể viết ngắn, xin thông cảm, ai không ngại thì hẵng đọc.

Đầu tiên, xin bàn về sự khác nhau giữa phương Tây và Phương Đông. 

Gần như cùng một thời, ông Khổng Tử (mất năm 479 trước CN) viết rằng: 仕而优则学，学而优则仕( 《论语·子张》– người giỏi làm quan tất (nhờ) học, người giỏi học tất (để) làm quan (Luận ngữ, Tử trương). 

Khoảng năm, sáu chục năm sau, nhà hiền triết Socrates (mất năm 399 trước CN) tuyên bố về triết lý giáo dục rằng: “Giáo dục là việc nhóm lên ngọn lửa, chứ không phải là việc đổ đầy một cái bình – Education is the kindling of a flame, not the filling of a vessel". Còn vị trí người thầy thì ông bộc bạch: “Tôi không thể dạy bất kỳ ai bất cứ điều gì. Tôi chỉ có thể khiến họ suy nghĩ".

Khổng tử và Socrates là tiêu biểu cho hai trường phái giáo dục Đông và Tây thời cổ đại. Nước ta mấy ngàn năm Nho Khổng, Tây hoá giáo dục lõm bõm từ đầu TK 20, học để làm quan, ông nọ bà kia, vẫn còn là chủ đạo cho đến ngày nay!

Tất nhiên giáo dục không tách rời khỏi truyền thống văn hoá.

Giáo dục của các nước phương Tây như Anh, Đức, Pháp so với Nhật Bản và Hàn Quốc, tuy là có cùng thể chế chính trị, có cùng trình độ phát triển, nhưng vẫn có những điểm khác biệt đáng chú ý. Chẳng hạn về Cấu trúc hệ thống giáo dục thì các nước như Anh, Đức, Pháp có hệ thống giáo dục tương đối linh hoạt. Học sinh có thể chọn nhiều môn học khác nhau từ giai đoạn trung học, và có các hình thức giáo dục nghề nghiệp cũng như đại học đa dạng. Văn hóa tự do học thuật được khuyến khích, cho phép sinh viên có nhiều lựa chọn và tự quyết. Còn Nhật Bản và Hàn Quốc thì nghiêm ngặt hơn với sự chú trọng vào kỳ thi và đánh giá. Học sinh thường phải tham gia vào các kỳ thi vào đại học cạnh tranh, và việc học có xu hướng mạnh về môn học chính như toán và khoa học. Phương pháp giảng dạy thì Phương Tây thường nhấn mạnh vào khả năng tư duy phản biện, phân tích và kỹ năng giải quyết vấn đề. Sự tham gia của học sinh trong các thảo luận và dự án là rất quan trọng. Nhật Bản và Hàn Quốc chủ yếu là ghi nhớ và học thuộc lòng, với sự chú trọng vào việc đạt được kết quả tốt trong các kỳ thi. Giờ học thường có sự chỉ dẫn nghiêm ngặt từ giáo viên.

Anh, Đức… khuyến khích sự sáng tạo, cá nhân hóa và quan điểm đa dạng. Học sinh được khuyến khích phát biểu ý kiến riêng và tham gia vào các hoạt động ngoại khóa. Không có hoặc rất ít học thêm. Nhật Bản và Hàn Quốc thì ý thức tập thể mạnh mẽ hơn, với sự tôn trọng quy tắc và truyền thống. Áp lực từ cha mẹ và xã hội về thành tích học tập có thể rất lớn. Thời gian học rất khắt khe, học sinh thường học thêm (juku ở Nhật, hagwon ở Hàn Quốc) sau giờ học để chuẩn bị cho kỳ thi.

So sánh giữa hai siêu cường Mỹ và Trung Quốc có thể chế chính trị dân chủ và độc tài đối nghịch nhau như hiện nay thì càng có nhiều khía cạnh khác nhau. Mỹ có hệ thống giáo dục đa dạng và tản quyền. Khuyến khích sự sáng tạo và tư duy phản biện. Tại đại học, sinh viên có thể chọn chuyên ngành đa dạng.

Trung Quốc thì hệ thống giáo dục thống nhất, thiên về các môn học chính (STEM), chú trọng vào sự cạnh tranh trong kỳ thi. Việc học thuộc lòng và chuẩn bị cho các kỳ thi, đặc biệt là kỳ thi đại học (Cao khảo), rất quan trọng.

Rõ ràng là Đông và Tây nói chung cũng như TQ và Mỹ nói riêng khác nhau hoàn toàn về TƯ DUY GIÁO DỤC tự cổ chí kim:

- Phương Tây: Giáo dục thường được coi như một quá trình để phát triển bản thân và kỹ năng sống, bên cạnh việc đạt được kiến thức.

- Phương Đông: Giáo dục thường được xem là một phương tiện để đạt được thành công xã hội và nghề nghiệp, với mục tiêu cao trong việc vào đại học hàng đầu.

Nhìn chung, cả hai mô hình tư duy giáo dục có những ưu điểm và nhược điểm riêng. Sự lựa chọn về phương pháp giáo dục có thể phản ánh văn hóa, giá trị và mục tiêu của xã hội từng nước. Cả hai khuynh hướng đều khá thành công, như thực tế hiện nay đã cho thấy.

VẬY THÌ VIỆT NAM TA ĐI SAU PHẢI CẢI CÁCH CĂN BẢN THEO CÁCH NÀO? THEO GƯƠNG ĐÔNG HAY TÂY? HAY LÀ TA CHƠI MỘT MÌNH MỘT NGỰA RIÊNG?

Nếu Mỗ hô hào chúng ta phải hướng theo mô hình phương Tây thì nhất định là được hoan nghênh. Nhưng nếu Mỗ nghĩ khác, chắc là sẽ nhận nhiều gạch đá lắm. Tuy nhiên. vẫn phải nói thật lòng, vì lúc này là cần thiết phải thận trọng. 

Việc cải cách nền giáo dục ở các nước đang phát triển như Việt Nam không đơn giản chỉ là lựa chọn giữa phương Tây hay phương Đông, giữa Mỹ hay Trung Quốc. Có một số điểm cần xem xét:

- Mỗi quốc gia có nền văn hóa, truyền thống và giá trị riêng. Việt Nam, với bề dày lịch sử văn hóa phong phú, tuy nằm ở Đông Nam Á , nhưng văn hóa lại chủ yếu là Đông Á (như Nhật, Hàn, Trung hoa) nên giữ gìn những giá trị này trong quá trình cải cách giáo dục.

- Thay vì chỉ theo đuổi một mô hình duy nhất, Việt Nam có thể tham khảo và kết hợp các yếu tố tốt từ cả hai hệ thống. Ví dụ, áp dụng phương pháp học sáng tạo và tư duy phản biện từ phương Tây, trong khi vẫn duy trì các phương pháp truyền thống như nền giáo dục thống nhất, kỷ cương, giúp củng cố kiến thức nền tảng từ phương Đông. Thi cử nghiêm chỉnh, thực chất.

- Hệ thống giáo dục nên tập trung không chỉ vào kiến thức mà còn vào kỹ năng mềm như giao tiếp, hợp tác, tư duy phản biện. Điều này rất cần thiết trong môi trường làm việc hiện đại.

- Cần cải cách chương trình học để phù hợp với nhu cầu và thị trường lao động. Đưa vào các môn học liên quan đến công nghệ, khoa học, và các lĩnh vực đang phát triển. Liệu có nên khuyến khích tất cả học sinh đều cố sức để tốt nghiệp lớp 12, hay là chỉ nên một tỷ lệ nhất định, với những điều kiện nhất định. Còn tạo điều kiện để cho số lớn học sinh chỉ cần hết THCS, bước sang học nghề, học cao đẳng… Vì thực ra xã hội cần số lao động này nhiều hơn. Học sinh vừa tiết kiệm hai năm để nhét đầy những kiến thức chẳng cấp thiết cho nghề nghiệp, xã hội và gia đình tiết kiệm được chi phí tài chính lớn…

- Đội ngũ giáo viên cần được đào tạo bài bản, không chỉ về chuyên môn mà còn về cách thức giảng dạy hiện đại. Giáo viên nên được khuyến khích dùng các phương pháp giảng dạy tích cực để khơi dậy sự sáng tạo của học sinh.

- Việc áp dụng công nghệ trong giáo dục cần được đẩy mạnh. Các nền tảng học trực tuyến, ứng dụng giáo dục và công nghệ thông tin có thể giúp mở rộng khả năng tiếp cận và cải thiện chất lượng học tập.

…

Thêm nữa, dân tộc ta may mắn có một ngôn ngữ-văn tự phát triển khá cao và thống nhất toàn quốc (khác với nhiều nước Đông Nam Á và Nam Á xung quanh), lại latin hoá rất dễ học và ứng dụng công nghệ (so với các nước Đông Á như Trung, Nhật, Hàn…). Đây là một thuận lợi cho một nền giáo dục hiện đại, tiến bộ. Lẽ nào ta cứ luẩn quẩn mãi thế này?

Tóm lại, thay vì đơn giản lựa chọn một mô hình cụ thể, Việt Nam nên áp dụng một cách tiếp cận linh hoạt và toàn diện, kết hợp các yếu tố tốt nhất từ cả phương Tây và phương Đông. Hướng tới một nền giáo dục toàn diện, cân bằng và phù hợp sẽ là chìa khóa trong quá trình phát triển bền vững của quốc gia.

T.G.N.

Nguồn: FB Gia Ninh Trần